Од ќелија до катастар – на Миле Јанакиески пак му текна

Малите печати на документите понекогаш зборуваат погласно од големите прес-конференции. Поранешниот министер за транспорт и врски, Миле Јанакиески, влезе како сопственик во „Смарт Инвест Гроуп“, конзорциум кој обединува битолски и скопски инвеститори за станбени комплекси, откако го замени бизнисменот Крсте Неделковски од „Конкрит“ и „БВ инженеринг“. Јавија повеќе македонски медиуми. Со тоа, Јанакиески станува партнер со неколку познати имиња од Пелагонија и Скопје, во групација која јавно тврди дека располага со инвестициски фонд од 30 милиони евра и гради во „Златен рид“, на Широк Сокак, но и во Куманово и Скопје – со најавен комплекс од 128 станови во Момин Поток, Карпош. Ова не е само вест за кадровска промена во приватна фирма; ова е тест за зрелоста на јавниот морал, за довербата во институциите и за тоа како државата ја сфаќа границата меѓу казнивото, застареното и општествено прифатливото

Контекстот што му претстои на секој ред во оваа приказна е тежок и јавен. Јанакиески во јуни 2024 излезе условно од затвор по предметот „Титаник“, додека дел од останатите предмети – „Топлик“ и „Талир“ – згаснаа во судниците поради измените на Кривичниот законик што ги скратија роковите за застара и ги намалија санкциите за злоупотреба на службена положба. Во 2025 судовите ја уважија примената на амнестијата и во предметот „Организатори на 27 април“, а јавноста уште се сеќава дека постојат и други отворени теми, како „Шпански скали“, со неизвесен епилог. Сè заедно, ова не е хронологија на рехабилитација, туку на институционална исцрпеност – судски завршници кои повеќе личат на административно „исклучување на светло“ отколку на уверлива пресуда со општествена катарза.

Со возвратот на поранешни високи функционери во големи урбани проекти, прашањето што природно се јавува е двојно: прво, дали јавниот интерес има гаранции дека регулативата за урбанизам, животна средина и транспарентност ќе се почитува без „креативни толкувања“; и второ, дали репутацискиот товар од минатото ќе се прелее на идните згради, кредити и дозволи. „Смарт Инвест Гроуп“ се претставува како платформа што собира капитал од повеќе бизнисмени и веќе прикажува завршени проекти во Битола, со темпо на градба од 12 месеци и маркетинг-понуди за индивидуални инвеститори. Тоа звучи амбициозно, но токму амбицијата бара поголема јавна проверка: јасни сопственички структури, бенефицијарни сопственици во регистар, објавени извори на капитал и услови на финансирање, договори со општините и временски рамки за инфраструктура. Кога во исто време гледаме најави за големи објекти во делови на град со чувствителна социјална и еколошка матрица, како Момин Поток, критериумите за транспарентност и учество на јавноста стануваат императив, а не добра волја.

Незгодната вистина е дека македонската урбана историја знае што значи судир меѓу профит-интерес и јавен простор: општини без капацитет да бдеат над деталните урбанистички планови, министерства со лаборатории што не се ни акредитирани за клучни мерења, инспекторати кои стигнуваат откако багерите веќе ископале. Затоа, оваа нова бизнис-страница на поранешен министер не може да се чита без „фуснота“ за системските слабости – амнестиите, застараните предмети и различните стандарди за различни актери ја еродираат претпоставката на доверба и ја прават секоја нова градежна табла предмет на сомнеж. Кога на пазарот на недвижности се влива капитал со јавен профил, институциите мора да одговорат со јавен минимум: обврзувачки антикорупциски клауzули во планската документација, задолжителна објава на инвестициони меморандуми и извори на средства, јавни расправи што навистина можат да поместат траса или висина, и независен надзор над градилиштата со редовни извештаи достапни за граѓаните.

Нема ништо нелегално во тоа некој осуден, условно ослободен или амнестиран да се занимава со бизнис; но има нешто длабоко ризично во тоа државата да не умее да постави јасна линија меѓу правото и праведноста. Правната држава не завршува со „слободен да одиш“, туку продолжува со „слободен да работиш под построг мониторинг“. Во систем што претрпел толку судски пресврти, директната демократска контрола над урбаните проекти е единствената гаранција дека утрешните фасади нема да бидат само ново платно за старите практики. Во спротивно, повторно ќе се разбудиме со чувство дека големите одлуки се веќе донесени, а јавниот интерес бил поканет само на сечење лента.

„Смарт Инвест Гроуп“ ветува градби и поврат на вложувањата; градот, пак, нема луксуз да прифаќа ветувања без строга сметка. Јавноста е должна да праша од каде е капиталот, какви се условите, колку чини инфраструктурата, каква е енергетската ефикасност, дали има социјални станови во миксот, и кој ќе одговара ако проектите се извитопат по патот. Не затоа што нови станови не ни требаат, туку затоа што без промена на правилата на игра – од регистар на вистински сопственици до јавно-правни обврски во секое одобрение за градба – ќе ја бетонираме старата лекција: дека кај нас побрзо се менуваат плочките на тротоарите отколку стандардите на владеење.

Во една нормална демократија, веста „поранешен министер стана сопственик во градежен конзорциум“ би била техничка белешка за деловниот регистар. Кај нас е огледало. Огледало во кое се гледаат амнестиите, застараните обвиненија, условните слободи, партиските комбинаторики и урбанистичките компромиси. Ако навистина сакаме да излеземе од огледалната соба, ќе мора да инсистираме на најстроги стандарди токму кога станува збор за најгласните имиња. Само така ќе знаеме дека новите квадрати не се преслеана сенка од еден долг и незавршен судски ден.