Skip to content
Во Велес учебната година почнува со паралелки под законскиот праг, па дури и со двајца или тројца ученици во одделение. Оваа тажна и опоменувачка одлука за македонското општество кое се повеќе се иселува е едногласно изгласана во Советот на Општина Велес и претходно писмено одобрена од Министерството за образование, во рамки на законската можност за формирање паралелки под минимумот од 20 ученици.
Правната рамка дозволува отстапки – паралелка може да падне под 20 ученици со одобрение на основачот, а комбинираните паралелки (повеќе одделенија во една училница) може да соберат до 10 ученици. Тоа што некогаш беше исклучок за планински и расфрлани населби, денес станува правило во голем дел од земјата.
Годинава во прво одделение во Велес тргнуваат 556 деца, за 101 помалку од лани, а во Богомила (Општина Чашка) нема ниту едно прваче.
Податоците на Државниот завод за статистика го објаснуваат контекстот: во основното образование во 2023/24 има 181.311 ученици, што е пад од 0,5% во однос на претходната година, со упорен долгогодишен тренд на намалување.
Според анализата на УНИЦЕФ, детската популација во Северна Македонија се намалила за околу 18% од 2011 до 2023, со ниска фертилност (околу 1,5) и трајно негативно миграциско салдо. Резултат: помалку деца, повеќе празни клупи, побројни комбинирани паралелки.
Згора на тоа, просечната големина на класовите одамна се оддалечила од законскиот стандард. Само 13 општини – околу 16% – ги исполнуваат критериумите за минимум 20 ученици во паралелка; кај најголемиот дел просекот е 10 до 15. Тоа не е само статистика; тоа е логистика: распоред, наставни планови, часови што се делат, наставници што ротираат меѓу села и населби.
Одлуката на Велес да „ги спаси“ малите паралелки има две лица. Од една страна, локалната власт ја чува достапноста на образованието и го забавува умирањето на селските училишта; на учениците им се штеди долг превоз, а училиштето останува единствена јавна институција во местото. Од друга страна, прашањето е што добиваат децата во педагошка смисла: настава со двајца или тројца врсници ретко може да ја реплицира социјалната динамика, конкурентноста и групната работа од „нормална“ паралелка. Има и прашање на правичност – дали детето од подрачна школа со комбинирана паралелка има исти услови за учење како детето во урбано училиште со кабинети, лаборатории и изборни предмети?
Европското искуство нуди лекции, но и предупредувања. Во голем број земји, падот на ученици доведе до рационализации: обединување на мрежи, „хаб-и-сателит“ модели, посилен ученички превоз и дигитални решенија. Но секоја консолидација тежи политички: никој градоначалник не сака да затвора училишта во своето село. Кај нас, наместо системска политика, општините често се движат од одлука до одлука – година по година, улица по улица, паралелка по паралелка.
Во меѓувреме, образовниот систем носи и други трошоци. Со малите одделенија, поединечната цена по ученик расте, а дел од наставниците остануваат без доволна норма или под закана на технолошки вишок. Во руралните средини се множат примери на одделенија со 4–10 ученици; гимназии и стручни училишта бараат дозволи за „подстандардни“ паралелки за да го одржат континуитетот. Тоа е сигнал дека кризната мерка стана систем.
Што значи „аналитичко решение“ во оваа реалност? Прво, транспарентна, државно-локална карта на потреби – каде има ученици, каде ќе има за пет години, што може да се спои без да се загрози пристапноста. Второ, инвестиции во комбинирана настава како што треба: специјална обука, наставни материјали и поддршка за наставници кои водат повеќе одделенија одеднаш. Трето, силен, бесплатен ученички превоз и дневни центри во „хаб“ училиштата за да се сочува социјалниот живот на децата. Четврто, фер кадровска политика – преквалификации, преселби со стимулации и сигурносна мрежа за наставниот кадар. Без тоа, ќе продолжиме да одржуваме „симболични“ паралелки кои спасуваат фасади, но не и квалитет.
А што е со културата на учење? Малата паралелка не мора да биде лоша, но мора да биде замислена. Во Исланд или Финска малите училишта се врзуваат со дигитални часови, гостувачки наставници и заеднички лаборатории. Кај нас, ретко гледаме вакви практики на терен. Во извештаите стои „комбинирана паралелка“, но во училницата често има тивко преживување – учителката држи мини-часови, додека другите деца самостојно работат работни листови.
Линијата од Велес – да не се затвора – е човечка и политички разбирлива. Но ако сакаме ѕвончето да ѕвони за учење, а не само за симболика, ни треба политика што е повеќе од годишен компромис. Наместо паралелки „и за двајца“, потребни се решенија „за сите“: јадро на силни училишта, со хабови и сателити, со транспорт, со специјализирана комбинирана настава, со дигитални мостови и со училишта што не се празни попладне, туку центри на заедницата.
Додека државата одолговлекува, демографијата не чека. Ако сега не го нацртаме новиот образовен атлас, в година ќе пишуваме ист текст за друга општина. Прашањето „за кого ѕвони училишното ѕвонче“ ќе има сè потивок одговор – и сè поголема цена.
