Skip to content
Во пантеонот на антифашистичката борба на Македонија, жените не се фуснота – тие се прва линија. Нивните биографии ја отвораат истата карта на ризик и одговорност како и машките: нелегала, курирски мрежи, фронт, организација, санитарни единици, агитација, па и командни улоги. Од Вера Ацева и Елпида Караманди, преку Вера Јоциќ и Фана Кочовска-Цветковиќ, до Мара Нацева, женската траса во Народноослободителната борба покажува зошто приказната за отпорот е недовршена без нив. Според официјалниот список, Македонија има 66 народни херои – од кои голем дел загинале во војната – а најмладиот народен херој на цела поранешна Југославија е токму Македонка: Фана Кочовска-Цветковиќ, родена во 1927 година. Последните живи народни херои од Македонија починаа во 2013 година – Атанас Забазноски и Мара Нацева – што ја затвори живата генерациска релација со НОБ и ја префрли целата обврска за сеќавањето врз институциите и јавноста.
Историската матрица зад овие имиња е јасна: првите прогласувања за народни херои од Македонија доаѓаат во 1945 година, во истата година кога државата го институционализира сеќавањето на отпорот. Доделувањата продолжуваат во следните години, а последниот бран од македонската листа е на 29 ноември 1953. Податоците покажуваат и јасна географија на отпорот: најмногу херои се од Прилеп и Прилепско, потоа Кумановско, Битолско и Скопје – што ја потврдува мрежата на урбани и рурални јадра каде што жените имале клучна, но често тивко призната улога.
Вера Ацева е добар почеток за разбирање на женската улога како организациска сила. Родена во Ореовец, прогласена за народен херој во 1953 година, таа ја симболизира фигурата на интелигентна, дисциплинирана и упорна организаторка во градска нелегала и во движењето на терен. Во колективната меморија се задржува како една од ретките жени кои уште за време на борбата добиваат релативно видлива политичка тежина – пример дека „женското лидерство“ не е постскриптум од транзицијата, туку факт од воената епоха.
Елпида Караманди го носи тежок симболички товар: младост прекината рано, но и мост кон егејскиот простор. Родена во Лерин, убиена во 1942 година, прогласена за херој во 1951, нејзиното име сведочи дека НОБ не ги познаваше административните граници и дека женската жртва е рамномерно распределена низ целата етничка и географска мапа на Македонците во тоа време. Во локалните мемориски практики името ѝ остана во улици и училишни таблички, но историскаташколска нарација ретко ја отвора содржината зад тој топоним – конкретната нелегала, конкретната задача, конкретниот ризик.
Вера Јоциќ е лицето на партизанската секојдневица што завршува трагично – загинува во мај 1944 кај Саса. Прогласена за херој кон крајот на 1951, Вера е пример за „невидливата“ оперативна логистика без која ниедна акција не стануваше можна: курирските патеки, снабдувањето, преносот на пораки, безбедносните протоколи и земањето на улоги што често значеа самопожртвуваност во најбуквална смисла.
Фана Кочовска-Цветковиќ, пак, е младинската вертикала на НОБ. Родена во 1927 година и прогласена за народен херој во 1953, Фана останува најмладиот народен херој на поранешна Југославија – податок кој сам по себе ја руши предрасудата дека „големата историја“ ја пишуваат само возрасните мажи. Нејзината биографија е аргумент дека младоста и женственоста не биле изговор за „помали“ задачи, туку мотив за учество со целосен ризик.
На крај, Мара Нацева – активистка, партизанка и политичарка – ја затвора иконичната петорка на женски имиња што јавноста најчесто ги препознава. Нејзината смрт во 2013 ја означи и симболичката точка на прекин со живата меморија на хероите: од тој момент натаму, повеќе нема на кого да му се јавиме за прво лице на историјата; остануваат документи, записи и – над сè – нашата јавна култура на сеќавање. Официјалната листа експлицитно наведува дека Нацева е меѓу последните живи народни херои од Македонија, што ја става на местото на „жив мост“ меѓу генерацијата на отпорот и нашето време.
Секако не треба да ја заборавиме и Невена Ѓеоргиева Дуња за која имавме посебен текст како беше патот до нејзиното заборавено рехабилитирање.
Кога денес зборуваме за жените народни херои, не говориме само за „праведна застапеност“ во пантеонот. Говориме за клучни функции без кои НОБ не би опстанала: создавање и одржување на конспиративни мрежи, поврзување на селото и градот, медицинска грижа и логистика, политичко организирање меѓу младите, па и симболичка моќ што деморализира оккупатор и колаборационисти. Говориме и за ризик што често беше поголем токму затоа што жените, движејќи се низ „приватниот“ простор на домови, маала и пазари, беа и најизложени на дојави, претреси и репресија.
Поуката е непријатно актуелна. Ако институционалната меморија се сведе на две-три свечености и по некој венец, ќе продолжиме да губиме суштински дел од граѓанскиот договор со минатото. А женските приказни – втемелени во факти, датирани со одликувања и потврдени во официјални списоци – се токму она што може да ја приближи историјата до генерации што бараат конкретни, човечки портрети, а не „големи зборови“. Во нив ја учиме дисциплината на слободата: да се работи тивко, да се ризикува многу, да се делува колективно и да се остане човек кога тоа е најтешко.
Затоа, кога следен пат ќе поминеме по улица со името на Елпида Караманди, кога ќе видиме спомен-плоча на Вера Јоциќ, кога ќе прочитаме за Вера Ацева или ќе се потсетиме дека најмладиот народен херој е Фана Кочовска-Цветковиќ – да не минеме покрај овие имиња како покрај ѕид. Тука е нашата должност да не заборавиме. Овие жени не ѝ припаѓаат само на историјата; тие ѝ припаѓаат на јавноста што сака да биде достојна на својата слобода.
