Skip to content
Секој 11 Октомври во Прилеп има ритуал што се повторува и се менува во исто време: шеталиштето се полни со ученици, ветерани, семејства, и маршот од поранешниот участак повлекува линија до Спомен-паркот на Револуцијата. Тоа е дневната рута на градската меморија: од местото на ноќниот напад во 1941 до Могилата на непобедените — архитектура на сеќавањето со потписот на Богдан Богдановиќ, подигната во 1961 година за загинатите борци од НОВ. Прилеп ја заслужи титулата „град-херој“ во југословенскиот пантеон, а орденот „Народен херој“ му беше доделен на 7 мај 1975 година.
Ноќта меѓу 11 и 12 октомври 1941 година шеснаесетмина прилепски партизани, поделени во три групи, ја нападнаа полициската станица, затворот и телефонската линија. Нападот траеше кратко и се повлекоа, но симболичкиот удар беше длабок; некои истражувачи го именуваат како првиот организиран партизански чин во Македонија за време на окупацијата. Историографијата го бележи часовникот: околу 22:00, истрели, пресечени линии, збунети патроли. Датумот станува државен празник, а градот — сцена на почеток.
Помеѓу првите имиња и подоцнежните генерации се отвора прилепскиот пантеон. Можеби најпрепознатливата линија минува низ семејството Ацеви: Мирче Ацев, родум од Ореовец, член на Главниот штаб на НОВ и ПОМ, убиен по тешки мачења во Скопје во 1943; неговата роднина Вера Ацева, партизанка и политички работник, една од ретките жени-народни херои од Македонија. Паралелно со нив, Кузман Јосифоски—Питу, роден во Прилеп, правник и организатор на урбаниот отпор, ликвидиран во заседа во 1944; во истите кругови се врзуваат и Страшо Пинџур, Орце Николов, Христијан Тодоровски—Карпош, првата плејада што во 1945 ја доби титулата „народен херој“.
Листата што локалната историја ја втисна во училишни дворови, улици и табли е поширока. Според прилепската хроника, градот и прилепско дале над 650 загинати борци, а 15 се прогласени за народни херои. Старите прилепски албуми и музејските тектови набројуваат имиња и прекари, ред што се чита како каталог на карактери и судбини:
— Рампо (Илија) Левков – Левката (1909–1942)
— Круме (Ицко) Волнароски – Коља (1909–1944)
— Ордан (Ставре) Чопела – Кулак (1912–1942)
— Борка (Јован) Велески – Левата, Горанов (1912–1942)
— Мирче (Доне) Ацев – Стојче (1915–1943)
— Кузман (Цветан) Јосифоски – Питу, Методие (1915–1944)
— Лазо (Филипов) Колевски – Лавски (1918–1942)
— Вера (Доне) Ацева – Доста (1919–2006)
— Борко (Јован) Темелкоски – Лилјакот (1919–2001)
— Борка (Петре) Талески – Црниот, Модерното (1921–1942)
— Крсте (Јанко) Црвенкоски – Јанко, Стево (1921–2001)
— Ѓоре (Симо) Дамески – Боксеро (1922– … )
— Атанас (Прокопија) Забзановски – Рускио (1925– … )
— Кире (Алексо) Гаврилоски – Јане (1918–1944)
Овој список, составен во локалните хроники и музејски белешки, ја крои „алејата“ на градската митологија — со прекари што звучат како кодови на време, и со биографии кои вкрстуваат гимназиски клупи, илегални пунктови и фронтовски патеки.
Во бројките се чита цена и мерка на отпорот. Прилеп и прилепско мобилизирале околу 8.000 луѓе во различни форми на НОВ; 2.700 од нив се активни борци со пушка во рака; 650 загинуваат; 154 стануваат носители на „Партизанска споменица 1941“. Токму оваа статистика ја објаснува одлуката на 1975 година: градот да го носи орденот „Народен херој“ како колективна одликувка — реткост во југословенскиот простор.
Спомен-паркот на Револуцијата е посебна страница во прилепската архитектура на сеќавањето. Богдановиќ избрал висорамнина на јужната периферија и создаде камен поетски јазик со органски форми, портали и ниши што го водеа посетителот низ тивок ритам на тагување и гордост. Могилата на непобедените, со релјефите и криптата, е повеќе од меморијал — таа е просторна лекција за тоа како градот ја претвора историјата во јавен простор.
На тие патеки, прилепската историја се преклопува со урбаниот живот: гимназијата „Мирче Ацев“ го чува патронот, маршрутите на 11 Октомври ги поврзуваат училиштата со паркот, а локалните иницијативи постојано ги реставрираат таблите, плочникот и зеленилото околу спомен-комплексот. Меморијалниот јазик е жив токму затоа што излегува од музеј и шета со граѓаните.
