Skip to content
Во сенка на обвинувања за прислушкување на политички лидери, институционалниот надзор над безбедносниот апарат влезе во остар судир. ВМРО-ДПМНЕ побара веднаш да се свика седница на собраниската Комисија за надзор на Агенцијата за национална безбедност (АНБ) и прв нареден работен ден, во вторник во 9 часот, да се изврши увид во просториите на АНБ. Паралелно, претседателот на Комисијата, Скендер Реџепи, соопшти дека најавеното заседание не било „одложено“, туку поништено, бидејќи не било свикано согласно Деловникот, и најави дека ќе постапува исклучиво по правилата.
Политичката сцена веднаш се загреа: ВМРО-ДПМНЕ тврдеше дека власта „се излета“ на прес-конференција и индиректно признала следење на лидерот Христијан Мицкоски, барајќи Комисијата да реагира со увид во АНБ. Одговорот дојде преку Реџепи, кој возврати дека седница не може да се свика без формализирано барање до него како претседател, поднесено од една третина од членовите или од самиот претседател на Комисијата, како што наложува член 126 од Деловникот. Бидејќи такво барање не пристигнало — ни до него, ни до Комисијата — тој ја поништи седницата и предупреди дека ќе поднел и кривична пријава доколку состанокот се одржал спротивно на процедурите.
Во средиштето на спорот е стара, но нерешена дилема: како да се спои нужната оперативна тајност на службите со демократскиот надзор кој треба да гарантира дека ниту една агенција нема да стане алатка за политичка злоупотреба. Токму затоа Комисијата за надзор е повеќе од формалност — таа е механизам што мора да може да побара документирани траги: кој побарал посебна истражна мерка, кога е одобрена од суд, врз која правна основа и со какво временско ограничување. Кога наместо овие прашања доминираат процедурни препукувања, јавноста логично стигнува до впечаток дека контролата или е парализирана, или се води на прес-конференции наместо во институциите.
Реџепи дополнително отвори чувствлива тема: безбедносните сертификати. Тој изјави дека речиси една година нема одговор зошто ниту тој, ниту неговиот заменик немаат издаден сертификат, и инсинуираше дека во пракса сертификатите се доделуваат селективно — дури и автоматски, без проверка, кога така налага политичката констелација. Ако ова е точно, тогаш државниот систем на пристап до класифицирани информации — кој треба да биде слеп за политика — е уште една „исклучок по потреба“, што го подрива кредибилитетот на надзорот.
Од другата страна, барањето на ВМРО-ДПМНЕ за итен увид во АНБ, поставено јавно и со фиксен термин, изгледа како обид да се упражни право на контрола. Но токму јавното темпирање без видлив формален допис до претседателот на Комисијата ѝ дава на власта алиби да се повика на процедура и да ја одбие ургенцијата. Така, суштината — дали имало незаконито следење и по чија наредба — повторно останува зад чадор од деловнички формули и прес-соопштенија.
Политичкиот јазик станува се поостар. Реџепи оцени дека државата се претвора во „банана држава“ во која „секоја служба секого прислушува“, а ВМРО-ДПМНЕ врати дека власта со своите јавни настапи „докажува“ дека го следела опозицискиот лидер. Овој расплет веќе сме го гледале: силни тврдења, емотивни квалификации и малку проверливи факти достапни за јавноста. Во меѓувреме, клучните алатки за внатрешна контрола — траги за пристап до системи, огласници за активирани мерки, судски одлуки, интерни ревизорски извештаи — остануваат зад класификација, а довербата се троши на дневна основа.
Излезот од ќор-сокакот не е во уште пожестоки соопштенија, туку во дисциплина: формализирано барање до Комисијата; брзо свикување по јасната процедура; усогласен дневен ред со точки за увид во АНБ, барање на логови и документација, распоред за сослушување на раководството на АНБ и на надлежните министри; и транспарентен, деполитизиран одговор — дали, кога и со чие одобрение се применувале мерки на следење. Ако се утврди прекршување, следат поништени мерки и одговорност. Ако не, јавноста има право да знае дека обвинувањата биле политичка прашина.
До тогаш, останува впечатокот дека надзорот се претвора во арена, а не во инструмент. Опозицијата инсистира на увид, власта повикува на Деловник, претседателот на Комисијата поништува седница пред да биде свикана, а службите — кои треба да бидат над политиката — се најдоа во центар на политичка расправија. Токму затоа, следниот потег мора да биде суштински, а не театрален: да се отвори Комисијата како што треба, да се побара сè што закон дозволува и да се затвори кругот на сомнежи со факти, а не со етикети.
Во држава со болно сеќавање на масовни прислушувања, најголем ризик е нормализацијата на сомнежот. Ако механизмите на контрола не се активираат прецизно и навреме, секоја следна криза ќе биде сè потешко управлива — и за институциите, и за јавната доверба.