Skip to content
Секоја августовска објава на Академското рангирање на светските универзитети (ARWU) предизвикува ист бран реакции: еуфорија кај победниците, разочараност кај „испаднатите“ и старо прашање што не стивнува — дали оваа табела навистина ја мери квалитетната наука, или само ја крои реалноста според однапред избрани метрики? За 2025, како и претходно, критиките не се малку – и не се нови.
Методот: шест индикатори, силен фокус на елитни награди и цитатна моќ
ARWU рангира преку шест истражувачки индикатори: Нобелови и Филдсови лауреати (алумни и вработени), број на високоцитирани истражувачи (Clarivate), трудови во Nature и Science, вкупни трудови во цитатните бази и „пер-капита“ учинок. Во изданието за 2025, листата на Highly Cited Researchers од ноември 2024 е главен извор за индикаторот HiCi, а се брои само примарната институционална афилијација на истражувачите — промена што организаторите ја истакнуваат како чекор против манипулации.
Токму тука лежи и суштинската дебата: кога премногу тежина даваш на мал број „симболични“ показатели, резултатот ја фаворизира историски богатата, англофонска и природно-научна елита, а систематски ги потценува универзитетите силни во хуманистиката, уметностите, педагогијата и локално-релевантните истражувања.
„Нобел-ефектот“ и наследената слава
Една од најстарите забелешки гласи дека Нобеловите/Филдсовите награди како индикатор создаваат „наследен капитал“: институции со историска предност — често американски и британски — добиваат траен бодовен бонус за достигнувања од пред децении. Овој пристап тешко ја рефлектира сегашната наставно-истражувачка реалност и ретко наградува нови центри на извонредност, особено надвор од англофонскиот свет.
„Nature/Science“ и англофонскиот пристрас: што не влегува во рамката
Другата позната линија на критика е дисциплинската и јазичната пристрасност. Тежината за Nature и Science и за англофонските цитатни бази создава структурна предност за природните и биомедицинските науки, кои природно објавуваат во вакви списанија, и ги маргинализира општествените и хуманистичките дисциплини — особено оние што пишуваат на локални јазици и во книги/монографии, формат што ARWU не го валоризира.
„Играта со афилијации“: од парцијални ангажмани до чистење на листите
Најконтроверзната практика од минатата деценија: универзитети што ангажираат високоцитирани истражувачи (HCR) со делумни, често номинални договори, за да се појават како нивни афилијации во Clarivate и така да го надујат HiCi индикаторот. Симболичен пример е King Abdulaziz University (KAU) од Саудиска Арабија, кој беше под лупа со десетици врвни имиња на листата — што отвори сомнежи за систематско „купување“ престиж. Последните години, по медиумски откритија и ревизии, Clarivate „прочисти“ дел од сомнителните афилијации, па бројот на истражувачи поврзани со одредени установи опадна драматично.
ARWU денес нагласува дека брои само примарни афилијации на HCR — признавање дека проблемот постоел и обид да се затвори „вратичката“. Но преседанот покажа колку рангирањата влијаат врз однесувањето на институциите, а не обратно.
Култура на „мерење заради мерење“: перверзни поттикнувања
Истражувачката литература и европските здруженија предупредуваат: кога табелата станува цел, академијата почнува да се „исправува“ кон неа. Тоа може да значи преместување ресурси кон „мерливите“ полиња, потценување на наставата и локалниот општествен импакт, па дури и опасна хиперконкуренција што поттикнува непожелни практики: инфлација на ко-авторства без реален придонес, лов на цитати и тактички избор на списанија.
Што вели „одбраната“ на рангирањата
И покрај сите забелешки, има и аргументи „за“: ARWU е релативно транспарентен, конзистентен и фокусиран на проверливи истражувачки метрики; во многу системи послужи како катализатор за интернационализација, стандарди на истражувања и отчетност. Неговата едноставност (малку индикатори, јасни дефиниции) е токму причината зошто политиките и донаторите го следат.
„Реформи одозгора“: како владите и универзитетите реагираат
Во пракса, владите често врзуваат финансирање, промоции и KPI за подобрување на позицијата. Ефектот? Брзи програми за враќање на дијаспората, премии за публикации во Q1 списанија, центри на извонредност насочени кон Nature/Science агендата — сè со цел да се движи иглата на табелата. Но експертите предупредуваат дека „ранг-најдоброто“ не секогаш е „општествено најкорисното“, особено за мали земји со ограничени ресурси и силна потреба од применети истражувања и наставна реформа.
Дали ARWU се подобрува?
Последните методолошки доработки — како ослонувањето на примарна афилијација за HCR — се чекор во вистинска насока, но не ја менуваат суштината: ARWU останува табела на „истражувачки престиж“ со висока инерција, во која старите елити доминираат, а новите играчи се искачуваат бавно, освен ако не впрегнат агресивни — и често скапи — стратегии за „мерливи“ поени.
Како да се чита „Шангајот“ поодговорно (особено кај мали системи)
- Како приближна мапа, не како судбина. Рангирањето кажува нешто за глобалната цитатна видливост и „симболичкиот капитал“, но не кажува речиси ништо за наставата, студентското искуство, општествениот импакт или квалитетот на управување.
- Комбинирајте извори. Покрај ARWU, гледајте Leiden Ranking (поле-нормализирани индикатори и отворена наука), THE и QS (со репутациски анкети и наставни индикатори), и — најважно — внатрешни KPI усогласени со националните приоритети.
- Фондови за квалитет, не за „играње“ метрики. Наместо „симболични“ ангажмани на ѕвезди, вложувајте во истражувачка инфраструктура, стабилни кариери, докторски школи, отворени конкурси и партнерства што создаваат сопствена видливост.
„Шангајската листа“ е влијателна затоа што е едноставна, повторлива и медиумски разбирлива. Но таа е само една леќа — и тоа леќа фокусирана на истражувачки престиж, не на целината на универзитетската мисија. Ако ја читаме така, ќе ни помогне да се споредуваме без да се изгубиме. Ако од неа правиме политика сама по себе, ризикуваме да ја моделираме академијата според табелата — наместо табелата да ја опише академијата.
