Што е Е-фактура и како ќе им користи на бизнисите

Од 1 јануари 2026 година државата влегува во тест-фаза на е-фактура – централизирана државна платформа преку која ќе минува секоја фактура и целата придружна деловна документација. Според Управата за јавни приходи, ова треба да биде една од клучните дигитални реформи во даночниот систем, со цел да се намалат злоупотребите, сивата економија и фиктивните фактури.

Е-фактура во суштина значи дека издавањето, преносот и чувањето на фактурите се одвива електронски, во стандарден формат и во реално време, преку државна платформа. Нема хартиени фактури, нема физичко носење документи до сметководител, нема рачно препишување податоци во системи. Секоја фактура поминува низ централен канал, а податоците истовремено стануваат достапни за УЈП, што ја приближува Македонија до концептот „Даночна администрација 3.0“ на ОЕЦД – модел на висока интеграција помеѓу системите на даночните органи, компаниите и другите институции.

Македонскиот модел веќе има јасно исцртан календар. Подготовките формално започнаа на 1 јули 2025, а пробниот тест почнува на 1 јануари 2026 и прво ги опфаќа компаниите со сопствени ИТ решенија и софтверски куќи кои развиваат системи за фактурирање. За нив УЈП ќе објави техничка документација и комуникациски механизам за автоматска и безбедна размена на податоци во контролирана тест-околина. До крајот на првиот квартал 2026 треба да бидат достапни и клиентска и веб-апликација за помалите фирми што немаат свои системи, а до крајот на третиот квартал е планирано тестирањето да заврши и да почне постепена имплементација во реални услови. Фазите на задолжителна примена ќе се дефинираат дури после тест-периодот, според капацитетот на системот и подготвеноста на бизнис-заедницата.

Клучен елемент на новиот модел е што преку државниот систем нема да минуваат само фактурите, туку и сите пропратни документи – испратници, приемници, временски ситуации, договори и други потврди поврзани со конкретен деловен настан. Така за секоја трансакција ќе постои целосна и трајна електронска трага, од првата испратница до последната фактура. Оваа интегрирана деловна документација драстично го стеснува просторот за фиктивни фактури, лажни расходи и „креативно“ пријавување на ДДВ.

За државата, овие податоци во реално време значат и поинаков тип на даночна контрола. Наместо инспекторите да проверуваат документи години наназад, системот ќе ги „фаќа“ сомнителните фактури уште на влез – несоодветни одлуки за влезен ДДВ, расходи што не се признаваат за стопанска дејност, трансакции кои укажуваат на вештачко раздробување фирми за да избегнат ДДВ-обврска. УЈП најавува дека е-фактурата ќе овозможи подобра наплата не само на ДДВ, туку и на данокот на добивка и персоналниот данок, бидејќи ќе има поцелосна слика за прометот и профитабилноста на компаниите.

Искуството од други држави покажува дека ова не е само теорија. Италија, која беше прва земја во ЕУ со задолжителна е-фактура за јавниот сектор, а потоа и за B2B и B2C трансакции, бележи пад на ДДВ-јазот за 10,7 проценти, односно за 12,7 милијарди евра во 2021 во однос на 2020 – најголемо намалување во ЕУ, што Европската комисија го поврзува токму со воведувањето на електронското фактурирање.

Голем број земји, од Бразил до Романија, ја следат истата логика: реално-временските електронски фактури значат помал простор за измами, повеќе даночни приходи и помал „рачен“ товар за администрацијата.

Но придобивките не се само за државата. За компаниите, добро дизајниран систем за е-фактура значи и помалку хартија, помалку печатење, архивирање и физичко складирање документи. Наместо да се носат фасцикли до сметководителот, фактурите ќе се креираат во софтверот на фирмата или преку државната веб-апликација и автоматски ќе се разменуваат со клиентот и УЈП. Автоматизацијата на податоците го намалува ризикот од грешки, скратува време, а за дел од компаниите може да значи и побрзи плаќања и појасни парични текови.

Практично, за големите фирми и компаниите со сопствени ИТ-решенија, е-фактурата ќе значи интеграција на нивниот постоечки ERP или фактурирачки систем со државната платформа преку дефиниран комуникациски протокол. За помалите, кои немаат сопствен софтвер, државата најавува бесплатни клиентски и веб-апликации. Во двата случаи, фактурата ќе добива единствен идентификациски број и ќе минува формални проверки пред да биде прифатена во системот, слично на моделите што веќе функционираат во Италија и други земји со „continuous transaction controls“.

Со тоа, тежиштето на контролата се поместува од пост-фактум инспекции кон автоматизирано следење на секој чекор – од издавање, преку прифаќање, до плаќање. Токму ова, според поддржувачите на реформата, ја прави е-фактурата моќна алатка во борбата со сивата економија и корупцијата: во момент кога секој документ остава дигитална трага, многу потешко е да се симулира деловен настан кој никогаш не се случил.

Но токму тука доаѓаат и најголемите предизвици. За да функционира системот, потребна е робусна ИТ-инфраструктура која ќе издржи илјадници паралелни барања, без паѓање и застои. Потребни се силни механизми за сајбер-безбедност, гаранција за автентичност на фактурите и заштита на податоците, особено кога државата практично ќе го гледа прометот на компаниите во реално време. УЈП и Министерството за финансии најавуваат дека токму димензионирањето на системот, заштитата од напади и отпорноста на блокади се меѓу клучните технички предизвици.

Отворено прашање останува и подготвеноста на малите и средните бизниси. За дел од нив, транзицијата кон е-фактура значи дополнителни трошоци за обука, техничка поддршка и можеби нова опрема. Ако државата не понуди доволно јасни упатства, стабилни бесплатни алатки и разумни преодни рокови, ризикот е дел од фирмите е-фактурата да ја доживеат повеќе како наметната обврска отколку како олеснување.

На крај, е-фактурата не е само техничко прашање, туку политичка и општествена одлука: колку далеку сме подготвени да одиме во дигиталниот надзор за да добиеме повеќе ред, правда и наплата во системот. Ако реформата биде имплементирана транспарентно, со јасни правила и вистинско партнерство со бизнис-заедницата, Македонија може да го искористи моментот и да направи скок кон помодерен, пофер и поефикасен даночен систем. Ако не, ризикот е е-фактурата да остане уште една добра идеја заглавена помеѓу технички проблеми, недоверба и отпор кон промени.