Скопје колабираше, Пуцко ќе тужи, граѓаните на улица

Скопје попладнево остана без јавен превоз, а илјадници граѓани беа оставени на улица, додека кај ЈСП се празнеа пероните и се редеа лути колони од луѓе што залудно ги чекаа автобусите. Веста дека автобусите се исклучуваат од линиите се рашири како молња и за час ја претвори транспортната мрежа во колапс, со застои, преполни такси-стојалишта и работници што пешачеа кон дома.

Во вакумот меѓу политичките пресметки и финансиските долгови, реалноста ја плати јавноста: жители без алтернатива, болни и ученици без превоз, град што пулсираше во ритам на импровизација наместо на редовна услуга.

Додека Град Скопје ја обвини нафтената компанија „Пуцко Петрол“ дека под партиски притисок ја прекинала испораката на гориво за ЈСП, фирмата возврати со соопштение дека претпријатието им должи над десет милиони евра, дека во повеќепати доставувани дописи предупредувале на доспеани обврски и оти ќе ги заштитат своите права по судски пат.

На едната страна се политичките оцрнувања, на другата сува бројка: фактури што не се платени, камати што течат и договорни клаузули за стопирање на испорака кога не постои финансиска дисциплина. Среде оваа лавина од обвинувања, институционалната тишина за план Б беше оглушувачка.

Кризата не изби преку ноќ. ЈСП одамна работи со хроничен дефицит и зависност од субвенции, со техничка флотилa што старее побрзо од буџетските ревитализации и со тендерски циклуси што секогаш предвидуваат, но ретко амортизираат ризик.

Кога на таков терен ќе се додаде политички притисок или изборна аритметика, договорите за гориво од јавен интерес се претвораат во алатка за дневна битка. Градот денес тврди дека „Пуцко Петрол“ ја злоупотребил позицијата за да создаде превознички хаос и да капитализира политички поени, но правната страна на приказната е поелементарна: ако постојат доспеани неплатени фактури во милионски износ, снабдувачот има механизми да го заштити својот ризик.

Токму затоа реакцијата на компанијата е остро фактичка: ќе тужиме, имате долг, доставени се опомени, договорот ни дозволува да ја прекинеме испораката. Таквата челична буква на договорот е ладна утеха за граѓаните оставени на постојки, но е и потсетник дека јавниот превоз не смее да зависи од волја и изговори – туку од навремени плаќања, транспарентни договори и резервни механизми.

Градските власти денес требаше да имаат два одговори на маса уште пред да запре првиот автобус: прво, финансиска интервенција што обезбедува минимум снабдување со гориво за неколку дена додека се расчистува спорот; второ, привремена оперативна шема со редуцирани линии и приоритетни рути до клиники, образовни институции и индустриски зони.

Наместо тоа, најавите и контранајавите се претворија во јавна расправа на прес-конференции, додека часовникот на метрополата тропаше во празно. Кој и да е во право за причините – партиски диктат или финансиска недисциплина – ефектот е ист: незаштитен јавен интерес. Ако ЈСП навистина должи повеќе од десет милиони евра, тоа не е настан, тоа е аларм што бара ребаланс, ревизија и јасна временска рамка за сервисирање. Ако „Пуцко Петрол“ навистина ја стопирал испораката на начин што го руши континуитетот на јавната услуга, тогаш мора да се отвори прашањето: зошто договорите не предвидуваат задолжителна „грејс“ испорака од неколку дена за критични услуги, со осигурување или ескроу што ги штити двете страни?

Ова не е прва криза со гориво, ниту прв пат Скопје да остане без дел од автобусите. Но денес е прв пат по долго време граѓаните толку јасно да видат колку кршлив е системот кога на терен се преклопуваат политика, правни закани и празни резервоари.

Има начин да не се повтори: двофазни тендери со услов за финансиска стабилност, вградено осигурување на ризик, клаузули за нераскинување на снабдување за јавни услуги без претходно задолжително посредување и временски период во кој се обезбедува минимум испорака по фиксна цена; паралелно, хеџинг на дел од набавките и обврска ЈСП да одржува оперативна резерва за неколку дена. Тоа се технички решенија што бараат политичка волја и финансиска дисциплина. Без нив, секој спор со добавувач станува оружје за уцена, а секоја прес-конференција – сигнал за нова блокада.

Градот има обврска веднаш да соопшти прецизни бројки за долгот, датумите на доспевање, платеното и неплатеното, лихвите и договорните казни. ЈСП мора да ја отвори касата пред јавноста – не во смисла на износот во неа, туку на протокот: колку чини километар услуга, колку се субвенциите, колку се сопствените приходи, каде се губи. Наместо празни фрази за „политички притисоци“, градоначалничката треба да ја објави целата кореспонденција со снабдувачот, планот за раздолжување и точните интерни одлуки што довеле до оваа точка.

Исто толку, „Пуцко Петрол“ треба да објасни дали и кога понудил времен компромис, дали побарал гаранции, дали ја информирал навреме регулаторната власт и дали ја пресметал јавната штета кога го повлекол приклучокот. Договорите се правни документи, но јавниот превоз е животна линија; тој баланс мора да е вграден во секоја клаузула, не оставен на добра волја.

Граѓаните денес гласаа со нозете – не на избори, туку на асфалт. Тие го понесоа ценовникот на нечија небрежност: повисоки трошоци за такси, изгубени часови, пропуштени термини, нервоза и недоверба. Ако властите мислат дека ова ќе помине со уште една борба на соопштенија, се лажат. Колапсот на јавниот превоз не е лош ден во канцеларија, туку системски дефект што бара итно поправување и долгорочна превенција. Вечерва, додека компанијата најавува тужба, а градот бара виновник, Скопје останува со едно едноставно прашање: кој гарантира дека утре автобусите навистина ќе тргнат – и зошто тој механизам не беше активиран денес?