Скопје се гуши: „Ќе поцркаме“ велат Аеродромци

Скопје повторно пропишти од чад и мирис на изгорено ѓубре, а институциите ја префрлаат вината од една на друга адреса како да станува збор за козметичка непријатност, а не за јавно-здравствен ризик. Дни по ред, жителите на Лисиче, Ново Лисиче и Аеродром излегуваат на улица со транспаренти „Сакаме да дишеме“, додека одговорните уверуваат дека „отворен оган нема“, но чадот „се спушта“ и загадува. Овој јаз меѓу искуството на граѓаните и службените формулации е симптом на подлабок дефект: систем што произведува отпад без да го управува и град што се труе во сопствениот дим.

Огнот во „Дрисла“ наводно не се гледа, но чадењето не престанува. Директорот на Дирекцијата за заштита и спасување, Стојанче Ангелов, вели дека критичната зона е голема „колку едно фудбалско игралиште“, дека пристапот е овозможен преку два земјени насипи преку заезерена површина и дека затрупувањето продолжува со „оптимален број“ машини. Ова е технички опис на ситуација што трае предолго: потиснати жаришта под слојот отпад, кислород што продира низ шуплини и чад што по инверзии го капакува градот. Граѓаните, во меѓувреме, чувствујат изгорена пластика, додека службите повторуваат дека на депонијата „нема горење“. Токму во овој парадокс се крие недовербата — и стравот.

Научната слика е поостра од административниот јазик. Експертите предупредуваат дека депониите со мешан комунален отпад се меѓу најризичните објекти за долготрајни пожари: органскиот отпад ослободува метан — екстремно запалив гас — кој, ако не се дренира, се акумулира во шуплини и го поддржува горењето со месеци, па и години. Кога врз тоа ќе ставите горен „покрив“ од пластика, текстил и хартија, добивате идеално гориво. Скопје не е изненадување, туку закономерност од лошо управување: „директно депонирање без селекција“ е рецепт за повторувачки пожари.

„Дрисла“ е гигант на југоисточниот раб на градот: 76 хектари, проектиран капацитет од 26 милиони кубни метри, повеќе од 3,8 милиони тони веќе депонирани. Формалната логика вели дека „има уште место“ и наредните децении, но бројките за „место“ не кажуваат ништо за квалитетот на воздухот што го дишеме денес. Во луфтовите на семоќниот „капацитет“ се сместени токму тие невидливи жаришта, метанот без дренажа и отсуството на стабилен систем за извлекување и согорување на депониски гас.

Соседното Вардариште, одамна формално затворено, во пракса е хронична рана. Физибилити студија нарачана уште во 2014 година утврдила повисоки концентрации на тешки метали и присуство на депониски гасови со предупредување за можни „експлозивни смеси“. Дека надлежноста е „на градот“, а државата „треба да се вклучи“, го слушаме речиси исто толку долго колку што траат и пожарите. Резултатот е видлив и мирислив: несанитирана локација што периодично се пали и ја труе околината.

Кога чадат депонии, не чадат само бројачи на апликации за квалитет на воздух. Мешаниот отпад што гори емитира фини честички (PM2.5), полициклични ароматични јаглеводороди, летливи органски соединенија, тешки метали и, зависно од составот, диоксини и фурани — токсични соединенија поврзани со сериозни здравствени исходи. Европската агенција за животна средина потсетува дека PM2.5 е најголемиот еколошки здравствен ризик во Европа, а СЗО предупредува дека отвореното согорување на отпад е значаен фактор во товарот на болести. Истражувања бележат дека површинските пожари на депонии можат да испуштаат диоксини со фактор на емисија многукратно повисок од контролираните постројки, што ја прави мантрата „нема отворен пламен“ студено утешување.

Во времето кога Скопје се гуши, на терен се преклопуваат два наратива. Првиот е граѓански: блокади кај мостот „Киро Глигоров“, родители со деца и велосипеди, гневни пораки дека „визуелно е загадувањето, но умирањето е реалност“. Вториот е институционален: состојбата „варира“, „нема отворено горење“, „сè е под контрола“. Кога јавната комуникација звучи како заштитна реторика, а не како план на мерки, кризата не е само еколошка — туку и криза на доверба.

Ова не е неминовност, туку избор. Избор да се продолжи со „директно депонирање“ или да се воведе селекција и преттретман на отпадот; избор да се димензионира и стави во функција стабилен систем за дренажа и согорување на депониски гас со факели и мониторинг; избор да се мерима воздух со независни мобилни лаборатории и параметрите да се објавуваат во реално време; избор конечно да се затвори и ремедија Вардариште, а не да се прикрива зад бирократски поделби на надлежности. Сето тоа бара пари, проекти и упорност — но најмногу бара одлука дека јавниот интерес не е „пожар под контрола“, туку воздух без мирис на изгорена пластика.

Скопје денеска не се гуши поради топографија или судбина. Се гуши затоа што депониите се користат како крај на приказната, а не како техничка пауза во кружна економија. Затоа што плановите за регионални „фабрики за отпад“ останале на хартија со децении, а капиталните инвестиции се „заглавени“ меѓу изборни циклуси. Затоа што на крајот, кога чадот ќе се спушти, вообичаено се бара виновник, а не систем. И додека така талкаме, секој есенски ветер што ќе го промеша чадот над Вардар ќе ни напомене уште една непријатна вистина: градот кој не го управува својот отпад, го гори својот кислород.