Словенија ја запиша готовината во Уставот: кешот доби уставна заштита

Словенечкиот парламент направи потег што во поголемиот дел од Европа сè уште изгледа радикално: правото на користење физичка готовина се запишува директно во Уставот. Со двотретинско мнозинство – 67 гласа „за“ и само еден „против“ – собранието го одобри уставниот закон со кој кешот добива највисоко ниво на правна заштита.

Одлуката не падна од небо. Зад неа стои граѓанска иницијатива на здружението „Повезани смо“, која уште во ноември 2023 година собра 56.267 потписи за во Уставот експлицитно да се внесе правото на плаќање во готово. Поддршката беше толку широка што прашањето од нијансна техничка дебата за плаќање прерасна во симболичка битка за тоа колку дигитализацијата може да оди – а кешот да остане заштитен.

Нов член 74а: право на кеш во банкарски и сите правни трансакции

Со измените во третата глава од Уставот, Словенија воведува нов член 74а. Во него стои дека секој има право да користи готовина во банкарските и другите форми на правни трансакции, во согласност со законот. Тоа значи две работи. Прво, државата признава дека кешот не е само навика, туку уставно заштитено средство на плаќање. Второ, парламентот ќе мора со закони да го уреди како ова право практично се спроведува – од банкомати и шалтери, до прифаќање готовина во трговијата.

Иницијаторите инсистираа формулацијата „готовина“ секогаш да значи физички пари – банкноти и кованици. Намерата е јасна: дигиталните форми на пари, како електронски пари, криптовалути или утрешното дигитално евро, да не можат „по пат“ да се протнат како замена за кеш и да се прогласат за „еднакви“ со него.

Зошто Словенија воопшто мораше да праша и Брисел?

Монетарната политика е исклучива надлежност на Европската унија, па затоа словенечката влада побара мислење од Европската централна банка (ЕЦБ) за предлогот. Во своето мислење од септември 2025 година, ЕЦБ ја призна целта на измените – да се зајакне достапноста и прифаќањето на готовина – но предупреди дека мора внимателно да се внимава националниот Устав да не навлезе во делот каде што ЕУ има ексклузивна надлежност, односно статусот на еврото како законско средство за плаќање.

Затоа и новото право е формулирано како „релативно“ уставно право – може да биде ограничено со закон, но ограничувањата мора да бидат легитимни, разумни и пропорционални. Тоа остава простор, на пример, за ограничување на кеш-трансакции над одреден износ или за специјални правила во борбата против перење пари, но ја врзува политиката со обврска да го почитува принципот: граѓаните мора да имаат реална можност да плаќаат во готово.

Кешот како прашање на приватност, криза и доверба

Во парламентарната дебата пратениците посочија две главни причини зошто кешот заслужува уставна заштита: кризни ситуации и приватност. Во време на сè почести кибер-напади, падови на системи и природни катастрофи, физичките пари остануваат „офлајн“ резервен систем – единствениот кој функционира и кога струјата или интернетот не функционираат.

Од другата страна е приватноста. Секоја картична или дигитална трансакција остава траг – кој, кога, каде и колку плаќал. Кешот не е имун на злоупотреби, но за обичниот граѓанин е последната зона во која секојдневните одлуки – што купуваме, каде патуваме, кои услуги ги користиме – не завршуваат во нечија база на податоци.

Особено важен аспект е инклузијата: постојат луѓе без банкарска сметка, постари лица, жители на рурални средини или социјално ранливи групи, за кои дигиталното плаќање не е опција, туку бариера. Уставната гаранција на кешот всушност е гаранција дека тие нема да бидат избришани од економскиот живот само затоа што не се „онлајн“.

Ризици и прашања: дали уставот може да го забави финтекот?

Критичарите предупредуваат дека силната уставна заштита на кешот може да се претвори во кочница за иновациите во финтек-секторот и дигиталните плаќања. Банкарите ќе мора да одржуваат широка мрежа банкомати и шалтери, трговците ќе бидат должни да прифаќаат кеш, а тоа носи трошоци за транспорт и осигурување на готовина.

Од перспектива на борбата против сивата економија и перењето пари, кешот е и алатка и ризик. Уставната заштита не значи дека државата нема право да ги стегне правилата за големи плаќања во готово, но ја прави политичката дебата за таквите ограничувања многу посензитивна.

ЕЦБ пак потсетува на уште една опасност: ако националните устави почнат да репродуцираат делови од европското право, може да се создаде правна конфузија – дали важи националниот текст или европскиот, и што ако тие некогаш се разминат.

Симбол што оди подалеку од Словенија

И покрај сите дилеми, една работа е јасна: Словенија стана една од првите европски земји што експлицитно го вгради правото на користење готовина во својот Устав, во момент кога голем дел од светот зборува за дигитално евро, криптовалути и целосно безготовински општества.

Пораката што доаѓа од Љубљана не е „назад кон хартијата“, туку „не без хартијата“. Дигиталните пари се иднината, но кешот – барем во словенечкиот Устав – останува гарантиран како паралелен систем што обезбедува слобода на избор, резервна опција во криза и последна линија на приватност.

Прашањето за остатокот од регионот, вклучително и Македонија, е едноставно: дали дебатата за безготовинско општество ќе ја водиме само како технолошко прашање – или и како прашање на права, заштита и доверба, како што веќе направи една мала, но многу гласна членка на ЕУ.