Во Македонија се реконструира и полско ВЦ за глас повеќе на изборите

Летниот асфалт сѐ уште не се оладил, а политичката есен веќе е во полн ек. На 19 октомври 2025 година земјата излегува на локални избори, а во бројни општини почна познатата претизборна кореографија: свеж слој битумен, карактеристични ленти за сечење и „ад-хок“ разубавувања што повеќе личат на козметика отколку на стратегија. Изборите се формално распишани и процесот е календарски јасен, но суштинското прашање останува: се гради ли град или се гради рејтинг?

Леон БАКРАЧЕСКИ

Предизборниот рефлекс: брз асфалт и бавно планирање

Нашиот увид во локалните набавки покажува тренд што тешко може да се игнорира. Според најновите податоци на Центарот за граѓански комуникации, општините во 2024 година склучиле рекорден износ на договори – 11,7 милијарди денари (околу 190 милиони евра), со годишен раст од 16%. Најголем скок има токму во неколку скопски општини, а се чини дека предизборието во најголем дел се финансира и со фамозниот унгарски кредит кој ќе го плаќаат и нашите деца (што политички што фискално). Ова не е доказ само по себе дека се „купуваат“ гласови со асфалт, но влева сомнеж дека видливите, брзи и популарни проекти добиваат приоритет токму кога се пресметува политички ефект.

Историјата нуди и поконкретни илустрации. Во 2017 година, ден пред локални избори, дел од главната улица во Долно Лисиче беше делумно асфалтирана по една година раскопи – слика што добро ја доловува логиката на „да се види нешто пред гласање“, дури и кога работата е половична, тренд кој постојано го гледаме посебно во „вмроовски општини“, 4 години игнорирај а потоа на брзина закрпи и вети дека „утре ќе е подобро“.

Правилата што важат — и како се заобиколуваат

Изборниот законик и антикорупциските правила во земјава поставуваат јасни забрани во текот на изборниот период: нови јавно финансирани проекти не треба да се објавуваат по распишување на изборите, ниту да се користат државни канцеларии, возила и персонал за партиски цели.

Но искуството покажува дека ефикасноста на тие мерки зависи од систематски надзор, кој често недостига. Затоа дел од активностите се туркаат пред „датумот X“, кога формално започнува изборниот период, или се пакуваат како „редовно одржување“. Државната комисија за спречување на корупцијата редовно потсетува институциите да ги почитуваат забраните, но надзорот и санкциите ретко стануваат видливи.

Набљудувачите на ОБСЕ/ОДИХР во претходниот циклус веќе забележуваат дека иако законската рамка забранува користење административни ресурси, без систематски мониторинг ефектот е ограничен. Токму тука се отвора простор за финта: козметички акции пред стартот на кампањата – фарбање огради, шминкање паркови, крпење дупки – доволни за срце на насловна и лента за сечење (задолжително црвена и по можност напред со голема туфна).

Европски контекст: политички буџетски циклуси и „видливи“ трошоци

Она што го гледаме дома не е исклучок. На локално ниво во Европа е докажан феноменот на политички буџетски циклуси: трошењето расте пред избори, а структурата на трошоците се префрла кон „видливи“ ставки што гласачите лесно ги забележуваат – нов асфалт, жардинери, урбана опрема. Португалските општини се класичен учебнички пример: детални анализи покажуваат јасен, опортунистички скок на расходи пред гласање и пренасочување кон сектори што носат непосредена политичка дивиденда.

Надвор од сметководството, има и ефект врз однесувањето на гласачите. Истражување од 2022 година покажува дека гласачите „наградуваат“ инфраструктура – веќе на половина реализација и уште повеќе по отворањето. И токму затоа кокетирањето со брзи, „сечи лента“ проекти е рационален избор за секоја кампања, дури и кога стратегијата за градот останува непроизнесена.

Урбан живот или урбан маркетинг?

За жал, локалната политичка фантазија ретко оди подлабоко од фотографија на нови плочки. Освен мал број кандидати во Скопје што експлицитно зборуваат за јавен превоз, микромобилност, зони со намален сообраќај, културни мрежи и локални идентитети, повеќето кампањи во внатрешноста остануваат неми за теми како креативни економии, живи центри, квартовски заедници и културна инфраструктура што создава чувство на припадност. Наместо разговор за „градот на 15 минути“, добиваме разговор за „улицата до маалото“ – политички кратко трајно корисна, но недоволна визија ако веќе сакаш да бидеш градски „татко“/ „мајка“.

Европските извештаи пак со години апелираат: јавната администрација, набавките и локалното управување мора да станат поефикасни, предвидливи и отпорни на ад-хок притисоци. Напредок има, но е ограничен. Ангажманот со ИПА-програмите и реформските агенди носи алатки и пари, но без стабилни процедури и политичка волја резултатите се кревки.

Што ни кажуваат бројките — и што да правиме со нив

Тежината на бројките за јавните набавки во 2024 година вели дека општинските буџети одвај го следат ритамот на видливите проекти. Во ваков контекст, „полското ВЦ“ од насловот е метафора за минималистичко, симболично и често задоцнето зафаќање – токму доволно за фотографија. Решението не е да се престане со „малите“ работи, туку да се вметнат во голема, јавна, мерлива и континуирана агенда за урбан и културен развој што преживува изборни циклуси.

Тоа подразбира јавни конкурси за уредување на простори, учество на граѓани во буџетирање, квартовски културни центри, програми за локални идентичности и микро-заедници, поврзани со мобилност, домување и јавни услуги. И подразбира отчетност: редовни, јавни извештаи за реализација, независен надзор, јасни KPI-ја и крај на лентите за проекти кои немаат одржување, ниту логика во урбаната мрежа.

Линијата помеѓу легално и легитимно

Законите ќе забранат промоции во одредени датуми, но политичката етика мора да забрани нешто поважно: претворање на градот во студио за предизборни фотосесии. Бројни европски земји покажуваат дека без разлика на правилата, опортунистичкиот циклус се повторува – освен кога граѓаните бараат „вредност по метар“ наместо „лента по проект“. Во Македонија, прагот на трпение е веќе преминат. На 19 октомври ќе гласаме и за тоа: дали сакаме град/општина што живее 365 дена или брошура што живее 30?