Ќе успее ли Македонија е да ги искористи придобивките од зелените инвестиции преку ИПА III на ЕУ?

Инструментот за претпристапна помош (ИПА) III нуди значителни можности за зелени инвестиции во Западен Балкан. Дури 20% од ИПА III ќе придонесе за целите на климатските промени до 2027 година, а земјите од регионот насочуваат голем дел од нивното финансирање ИПА III на зелени иницијативи. Сепак, тие се соочуваат и со организациски предизвици за нивно ефективно спроведување, што треба да се решат.

Ова беа некои од главните пораки на состанокот за политики насловен „Дали ЕУ и нејзиното „зелено“ финансирање ги исполнија очекувањата на земјите од Западен Балкан: Можности и предизвици за зелените инвестиции“, што го организираше Институтот за добро владеење и политики во животната средина и климатски промени – Скопје (IPECC) на 29 ноември.

Сите учесници се согласија дека успешното спроведување на зелените инвестиции се потпира на неколку клучни предуслови – гасовод, кој треба да ги ублажи доцнењата на недоволно подготвени проекти, недоволен административен капацитет на сите нивоа и ефективни мерки за задржување за да се спречи промена на персоналот и губење на знаењето.

Дополнителни потреби се силна координација меѓу локалните и националните власти за идентификуваните приоритети, рационализирање на процесот на одобрување за зелени инфраструктурни проекти и поедноставување на административните процедури.

ИПА III: 20% ќе придонесе за климатските цели

Во документот за политики презентиран на состанокот, IPECC потсетува дека ЕУ придонесе за зелени инвестиции во регионот преку финансиски механизми како што се Инвестициската рамка за Западен Балкан, ИПА III и Економскиот и инвестицискиот план.

ИПА III, која е во сила од 2021 до 2027 година, се очекува да придонесе со 18% од својата вкупна финансиска поддршка за климатските цели, со цел овој процент да се зголеми на 20% до 2027 година.

Според помошта од ИПА III, зелените инвестиции за Западен Балкан се фокусираат на области како што се проекти за обновлива енергија и енергетска ефикасност, одржлив транспорт, управување со вода и отпад, зачувување на биолошката разновидност, како и зголемена отпорност на климатските промени, како што се заштита од поплави и одржливо земјоделство практики.

Низ Западен Балкан, зелените инвестиции сочинуваат значителен дел од вкупните распределби на ИПА III, според документот за политика на IPECC. Србија, Албанија и Косово се водечки во однос на уделот на нивното финансирање од ИПА III насочено кон зелени иницијативи, при што Србија издвојува најголем удел со 61%, проследено со Косово со 52%, и Албанија со 48%.

Сепак, фактот што овие суми се програмирани не мора да значи дека тие ќе бидат имплементирани, што беше еден од предизвиците што беа разгледани на состанокот за политики. Освен Србија, која иницираше набавки за Регионален капацитет за отпад и Северна Македонија, каде проект насочен кон чист воздух и беше доверен на Канцеларијата на Обединетите нации за проектни услуги (UNOPS), ниту една друга земја сè уште не започнала со работа на планираното зелени инвестиции финансирани во рамките на ИПА III.

„И покрај зголемените заложби, активностите за спроведување треба да се подобрат“, рече Андријана Нелкова-Чучук, комесар во Регулаторната комисија за енергетика и водни услуги на Северна Македонија, на состанокот за политики.

Таа додаде дека транзицијата на зелена енергија е скапа и може да биде успешна само со значителна поддршка од ЕУ и други донаторски фондови.

Никола Бертолини, шеф за соработка во Делегацијата на ЕУ во Србија, изјави дека земјите-кориснички треба да го подобрат управувањето, капацитетот и имплементацијата за сите потребни инвестиции во инфраструктурата во животната средина.

Како може поефикасно да се реализираат проектите?

Според документот за политики на IPECC, средствата од ИПА III ќе се спроведуваат преку комбинација на Годишни акциони програми (ААП) и повеќегодишни оперативни програми (ОП), со посилен фокус на ОП како централна алатка за постигнување стратешки долгорочни цели.

Помеѓу земјите од Западен Балкан, само Северна Македонија и Црна Гора имаат претходно искуство со спроведување на ОП според ИПА I и ИПА II, а сега ОП се достапни и за Србија и Албанија.

„Доброто програмирање преку ИПА III ја поставува основата за понатамошна непречена реализација на инфраструктурните проекти финансирани од ЕУ“, рече Бранкица Цмиљановиќ, фокусна точка за GAWB и раководител на Дирекцијата за унапредување на животната средина во Министерството за екологија на Црна Гора.

Сепак, имајќи предвид дека за повеќето земји евидентен е прометот на персоналот, се очекува спроведувањето на ОП да има остра крива на учење, а соодветното водство од ЕК е од клучно значење.

Ова е една од препораките предложени од IPECC во нејзиниот документ за политики. Документот ги наведе патиштата напред кои имаат за цел да ги поттикнат земјите од Западен Балкан да ги искористат максимално можностите дадени од ИПА III.

Тие вклучуваат намалување на обртот на персоналот во телата на ИПА, воспоставување посилен процес на преглед на проекти што би можел да помогне да се осигури дека се одобруваат само целосно зрели проекти, рационализирање на регулаторните одобренија за зелена инфраструктура и создавање флексибилни буџетски механизми поради нестабилноста на пазарните цени.

Неопходна е соработка на повеќе засегнати страни

IPECC, исто така, препорача зајакнување на координацијата и соработката помеѓу локалните и централните институции во идентификувањето на приоритетите за финансирање.

„Добрата соработка помеѓу претставниците на локалните власти, кои се градоначалници и претседатели на регионите и националната влада е од најголема важност за да се видат сите проекти завршени во догледно време“, рече Адријан Тебан, градоначалник на градот Кугир, округот Алба во Романија, на состанокот за политика.

Евгенија Серафимовска-Кирковски, раководител на канцеларијата на НИПАК во Северна Македонија, истакна дека активното вклучување на граѓанското општество и локалната самоуправа во изготвувањето на стратегии и политики обезбедува транспарентност и партнерство.

„Успехот на зелените инвестиции финансирани од ЕУ се потпира на навремената подготовка на проекти и нивната зрелост, редовно ажурирање на нафтоводот на проектите и ефективно планирање за справување со доцнењата и променливите услови“, рече таа.

Панелистите од земјите-членки на ЕУ ја истакнаа еволуцијата на зелените иницијативи, преминувајќи од „паметен“ во „кружен“ пристап. Оваа промена става поголем акцент на усогласувањето на придобивките од зелените активности со потребите на граѓаните, обезбедувајќи овие иницијативи да бидат поопипливи и повлијателни на ниво на заедницата.

Јоргос Кремлис, член на Одборот на директори на Европската организација за јавно право и директор на Институтот за циркуларна економија и клима од Грција, рече дека циркуларната економија треба да се вклучи преку амбициозни проекти.

Состанокот се одржа во рамките на ИГНИТА Иницијативата, која е финансирана од Фондацијата Отворено општество – Западен Балкан.