Потрошувачот е секогаш во право – но не и во Македонија

Соња ТАНЕСКА

Храна со поминат рок, лоши услуги, високи сметки, поправен наместо нов производ, примамливи попусти кои бараат итна уплата, наградни игри со нејасни правила и реклами полни со ситно напишани услови – сето ова е дел од секојдневните проблеми со кои се соочуваат потрошувачите. Во Македонија, потрошувачките права остануваат загрозени, иако законите постојат.

-Често добиваме поплаки од граѓани кои велат дека производите не одговараат на декларираните карактеристики или дека добиваат сметки повисоки од очекуваното, вели за Рацин.мк, Татјана Тасевска од Организацијата на потрошувачи на Македонија.

Девизата „Потрошувачот е секогаш во право“ не се почитува доволно во земјава. Бројот на граѓани кои поднесуваат жалби и поплаки за измами при купување или добивање на услуги постојано расте и иако граѓаните сè повеќе стануваат свесни за своите права, но бројот на злоупотреби не се намалува. Јавните услуги, телекомуникациските и финансиските сектори се меѓу најчестите причини за поплаки.

Од Организацијата на потрошувачи апелираат дека граѓаните треба поактивно да ги пријавуваат неправилностите.

-Само со јасна и гласна реакција можеме да очекуваме промени во системот, заклучува Тасевска.

Изминатата година биле регистрирани 1.620 советувања, што го рефлектира незадоволството и предизвиците со кои се соочуваат граѓаните во секојдневниот живот.

Според ОПМ, најголем дел од поплаките (659) се однесуваат на проблемите со гаранции и сервисирање на производи, главно кај белата техника и техничките апарати. Потрошувачите честопати се принудени да чекаат подолг период за сервис или да се соочат со продавачи кои одбиваат да ги исполнат законските обврски. Висок е бројот на поплаки (245) и за неквалитетни обувки, текстил и мали апарати за домаќинство, кои за кусо време стануваат неупотребливи, без можност за поврат или замена.

Дополнително, во 64 случаи граѓаните пријавиле долг период на испорака на мебел, а 73 поплаки се однесуваат на потешкотии со враќањето на производи. Ова укажува на системски проблем со непочитување на правата на потрошувачите од страна на бизнисите.

Во однос на услугите, 309 поплаки се однесуваат на телекомуникациските услуги, каде граѓаните изразуваат незадоволство од квалитетот на интернетот, ТВ-програмите и високите сметки. Забележителен е и бројот на пријави за јавните услуги, како што се електричната енергија, топлинската енергија, собирањето смет и јавниот превоз. Честите прекини на струјата, нерегуларното собирање отпад и нередовните автобуски линии создаваат дополнителни проблеми за граѓаните.

-Во однос на топлинската енергија потрошувачите се жалат на проблеми со исклучено греење, иако грејната сезона е веќе започната или испорака на топлинска енергија со намалено затоплување. Во поглед на сметот потрошувачите се жалат на нередовно собирање смет во некој реони на градот, искршени и разместени контејнери, недоволно контејнери за селектирање на отпад, нередовно празнење на кантите за смет во детските игралишта, појава на диви депонии од градежен шут и сл. Во поглед на јавниот превоз граѓаните се пожалија на нередовни автобуски линиии посебно во периоди од годината кога поради нерасчистени сметки приватните превозници се исклучуваа од сообраќај, а автобусите на ЈСП се соочуваа со чести дефекти. Во поглед на јавното осветлување потрошувачите се жалат на нередовна промена на прегорените улични светилки, прекин на испорака на улично осветлување во цели реони, недоволно информации до која служба да пријават доколку нема улично осветлување, наплата на јавно осветлување таму каде го нема и сл, вели Тасевска.

Поплаки има и во делот на давање на услуги ( 56) а најзастапени се услугите во однос на платената едукација од која потрошувачот не е задоволен, купени карти за концерти кои од одредени причини не се одржале и неможност да се повратат средствата подолг период како и проблеми со сервис услугите, хемско чистење и сл. Значителен број на поплаки има и во делот на услугите на туристичките агенции, односно туристичките аранжмани, каде што потрошувачите најчесто приговараа на нереализирана програма и непочитување на договорните услови.

Потрошувачите во делот на финансиски услуги од оваа година до Организацијата на потрошувачите на Македонија можат да пријават проблем на посебна платформа наменета исклучиво за проблемите кои потршувачите ги имаат со давателите на финансиски услуги. На платформата се примени (51) поплака и во најголем дел односно 31 се однесуваат на осигурителните компании за повеќе наплатени полиси за автоодговорност. Останатите поплаки 20 се во доменот на кредитните производи кои ги нудат банките, односно високи променливи каматни стапки, проблеми со картички и трнсакции како и во делот на финансиските друштва каде поплаки има во однос на наплата на опомени за задоцнето плаќање и наплата на високи трошоци кои често пати и два до три пати го надминуваат долгот.

-Во поглед на прехрамбените производи (73) покрај забелешки за квалитет и затекнати производи со поминат рок, поплаките се однесуваа и на истакнување на различни цени на рафтовите и на касата како и затекнување на високи цени на прехрамбените производи кои се дел од прехрамбената кошница за која Владата на РСМ ги грантираше цените. Дел од потрошувачите (34) се обратија до ОПМ со цел да добијат одредена информација за нивните потрошувачки права согласно Законот за заштита на потрошувачите, Законот за безбедност на храната, Законот за туристички дејности и другите закони кои се однесуваат на заштита на потрошувачите, појаснува Тасевска.

Во домувањето (56) (најчести проблеми беа лошото управување од страна на управителите или заедницата на сопственици, не транспарентно трошење на средствата, тековното одржување и сл.).

Пазарниот инспекторат: институција со ограничено влијание

Иако Државниот пазарен инспекторат има надлежност да спроведува контроли и да санкционира прекршувања на правата на потрошувачите, останува отворено прашањето за неговата ефикасност. Граѓаните често се жалат на бавните постапки и недоволната реакција на инспекторите. ОПМ соработува со инспекторатот, но потенцира дека е неопходно да се засили нивната активност и да се забрза решавањето на поплаките.

Клучниот предизвик останува во доследната примена на законските прописи. Иако законодавството во голема мера е усогласено со европските стандарди, неговата имплементација останува проблематична. Потребни се поголеми напори за едукација на потрошувачите за нивните права, но и на трговците за нивните обврски. ОПМ посочува дека без зголемување на финансиската поддршка, организациите кои работат на заштита на потрошувачите ќе останат со ограничени можности за дејствување.

Онлајн продажбата: нови ризици, стари проблеми

И покрај зголемената дигитализација, проблемите со онлајн трговијата, особено преку социјалните мрежи, остануваат нерешени. Потрошувачите најчесто се жалат на измамнички профили на Facebook и Instagram кои нудат производи што не соодветствуваат со нарачаните. Бидејќи ваквите продавачи не издаваат фискални сметки, потрошувачите остануваат без правна заштита и не можат да ги остварат своите права.

Најчесто онлајн се купуваат облека, обувки, накит и мали куќни апарати. Но, поради недостатокот на соодветна регулација, граѓаните честопати остануваат без можност за рекламација. ОПМ апелира до потрошувачите да бидат внимателни и да избегнуваат купување од нерегистрирани продавачи.

Анализата покажува дека потрошувачите во Македонија остануваат во незавидна положба, изложени на манипулации од трговците и неефикасноста на институциите. Од проблемите со гаранциите и сервисирањето, преку неквалитетни услуги и административни пречки, до измами во онлајн купувањето – потрошувачите сè уште немаат доволна правна заштита.

Доколку институциите не преземат поагресивни мерки за регулирање на пазарот и зајакнување на механизмите за заштита, Македонија ќе продолжи да биде држава во која потрошувачите се оставени сами на себе, без реална можност за ефикасно остварување на своите права.

Што значи правична транзиција кон одржлив начин на живот?

Светскиот ден на правата на потрошувачите, кој се одбележува секоја година на 15 март, во 2025 година е посветен на концептот на правична транзиција кон одржлив начин на живеење. Оваа иницијатива, водена од Consumers International, има за цел да подигне свест за значењето на одржливата потрошувачка и да ги поттикне потрошувачите, владите и бизнисите да преземат чекори кон поодржливи избори.

Промените во начинот на живеење не треба да паднат исклучиво на товарот на потрошувачите. Напротив, одговорноста мора да биде споделена и да се создадат услови во кои секој има пристап до одржливи и здрави избори. Ова вклучува подобрен пристап до основни добра како што се храна, енергија и здравствени услуги, особено за ранливите групи и оние со ниски примања.

Четирите принципи на одржлив начин на живот

Намалување на потрошувачката (Reduce)

-Купувајте само она што ви е навистина потребно.

-Користете ги производите што е можно подолго.

-Штедете енергија и вода.

Повторна употреба (Reuse)

-Дајте нова функција на старите предмети.

-Поправајте и обновувајте наместо да фрлате.

-Бидете креативни во повторната употреба.

Рециклирање (Recycle)

-Селектирајте отпад и рециклирајте каде што е возможно.

-Избирајте производи направени од рециклирани материјали.

Обновување (Recover)

-Генерирање на енергија од отпадот како последна опција.

-Одговорноста на потрошувачите и институциите

Потрошувачите можат да придонесат кон одржлива исхрана со избирање на локални, сезонски и органски производи, намалување на потрошувачката на месо и намалување на фрлањето храна. Од друга страна, прехранбената индустрија треба да понуди поодржливи опции, а државните инспекциски органи да обезбедат подобра контрола врз квалитетот на храната.

Со цел да се намали загадувањето, потребно е подобрување на јавниот транспорт и промоција на алтернативни превозни средства како велосипеди и електрични возила. Потрошувачите можат да придонесат со почесто користење на јавен превоз и избегнување на непотребни патувања со автомобил.

Во свет на прекумерна потрошувачка, неопходно е да се направи промена во навиките. Потрошувачите треба да избегнуваат импулсивни купувања и да избираат производи кои се долготрајни, поправливи и со помало влијание врз животната средина. Трговските компании, пак, треба да понудат транспарентност за производите што ги продаваат и да избегнуваат зелено перење (greenwashing).

Управување со отпад

Правилното управување со отпадот е клучно за одржливоста. Потрошувачите можат да придонесат со селекција и рециклирање, додека локалните власти треба да инвестираат во соодветна инфраструктура за управување со отпадот и да промовираат циркуларна економија.

Светскиот ден на правата на потрошувачите 2025 година ја нагласува потребата од фер и инклузивна транзиција кон одржлив начин на живеење. Оваа промена не зависи само од индивидуалните навики, туку и од колективните напори на владите, компаниите и граѓанските организации. Со заедничка акција, можеме да создадеме подобра иднина за сите.