Ниту храм, ниту џамија — училиште!

Кога во тој простор се внесуваат симболи и пораки што ја одразуваат верата на едни, а ги исклучуваат другите – без разлика дали се крстови, икони или верски обележја – не зборуваме за верска слобода, туку за суптилна форма на индоктринација. И да, тоа се случува во нашите училишта.

Љуан ИМЕРИ

Дали јавните училишта навистина функционираат како неутрални, секуларни простори каде државата обезбедува рамноправен третман за сите – за оние што веруваат, но и за оние што не веруваат? И дали навистина знаеме што се случува во училниците, таму каде што ги оставаме нашите деца со доверба дека ќе добијат образование, а не верска индоктринација?
Мојот одговор е: не; или, да бидам попретпазлив – не доволно за да бидеме спокојни.

Во секое општество што се стреми да биде демократско, јавните училишта се огледало на државата. Ако тоа огледало ја одразува верата на мнозинството, наместо неутралноста и секуларниот карактер на институциите, тогаш проблемот не е во огледалото – туку во нашето колективно отсуство на чувствителност кон принципите на еднаквост, слобода на мисла и најдобриот интерес на детето.

Набљудувањето на училишниот простор во повеќе училишта открива непријатна вистина: наставници кои носат видливи верски симболи; деца, особено девојчиња, кои уште од најрана возраст се облекуваат според религиски прописи; училници и канцеларии украсени со икони и верски обележја. Така, државниот простор што мора да биде неутрален и прифатлив за сите, тивко се претвора во простор на симболична поделба.

Училиштето не е ни храм ни џамија, ниту место за проповед или молитва. Тоа е јавен простор во кој државата мора да гарантира доверба, знаење и еднакви можности за сите деца. Кога во тој простор се внесуваат симболи и пораки што ја одразуваат верата на едни, а ги исклучуваат другите – без разлика дали се крстови, икони или верски обележја – не зборуваме за верска слобода, туку за суптилна форма на индоктринација. И да, тоа се случува во нашите училишта.

Кога наставничка со видливо религиозно обележје предава во државно училиште, тоа не е само личен избор – тоа е институционална порака. Кога од децата се бара да учат молитви на јазик што не го разбираат – пораката е јасна. Кога во канцеларии и училници се поставуваат икони или други религиски симболи – тоа не е украсување, туку сигнал. И кога школската година започнува со верски ритуал – тогаш станува сосема јасно дури и за децата: некои деца „припаѓаат“, а други се чувствуваат „различни“ во своето училиште. А дете што расте со чувство на исклученост не учи – тоа дете се брани.

Ако навистина сакаме универзално, безбедно и еднакво училиште, мора да ја вратиме неутралноста таму каде што ѝ е местото: во државните училишта. Во Северна Македонија, никој сериозно не се осмелил да го отвори прашањето за верските симболи во образованието. Законот декларативно постои, но во пракса – имаме тивка сива зона: без правила, без надзор и без одговорност. Во тој вакуум, секој директор и секој наставник станува законодавец. А кога образованието се води според лични убедувања, а не според закон, детето е тоа што губи најмногу.

Децата од различни религиски, етнички и културни позадини имаат право да се чувствуваат безбедно и рамноправно во своето училиште. Тие не треба да бидат сведоци на верска конкуренција меѓу возрасните, ниту жртви на систем што се плаши да ја брани сопствената секуларност.

Државата не само што има право, туку и должност да ја штити неутралноста на образованието – особено кога станува збор за децата. Тоа не е идеолошко прашање, туку прашање на заштита на нивната слобода да учат, да мислат и да се развиваат без наметнат религиски или културен код. Во таа насока, ограничувањето на видливите религиски симболи во училиштата не треба да се гледа како забрана, туку како легитимна и неопходна мерка во служба на јавниот интерес, детето и образовната неутралност.

Правото на вера е основно човеково право, но тоа не вклучува право на индоктринација. Европскиот суд за човекови права доследно потсетува дека слободата на религија не е апсолутна. Во предметот Dahlab v. Switzerland, Судот утврди дека државите имаат право да ограничат носење видливи религиски симболи од страна на наставници, за да ги заштитат младите ученици од влијание. Во Leyla Şahin v. Turkey, истиот принцип беше потврден и во универзитетски контекст. А во Lautsi v. Italy, Судот повтори дека државните институции мора да се воздржат од практики што можат да се протолкуваат како индоктринација. Да го споменеме и примерот од Косово, каде што Судот ја потврди надлежноста на Министерството за образование да воведе униформи и да забрани религиска облека во јавните училишта.

Овие одлуки не се контрадикторни. Напротив – тие јасно покажуваат дека државата има обврска да го одржува балансот, но секогаш во насока на заштита на детето и зачувување на јавната неутралност.

Свесен сум дека ова е чувствителна и сложена тема. И не очекувам поддршка – ниту од државата, која со последните промени во образованието јасно покажува во која насока се движи, ниту од институциите, кои молчат додека прекршувањата стануваат секојдневие; ниту од дел од јавноста, која често реагира со „совет“ да се премолчува наместо да се зборува.

Но вистинската сатисфакција не е во признанието, туку во свеста дека сме направиле сè што можеме за секое дете да расте слободно, еднакво и без притисок. Од нас зависи дали ќе им оставиме иднина изградена врз страв и покорност, или врз храброст и слобода. Време е да се запрашаме: какво наследство градиме за генерациите што доаѓаат?

Мора да го избереме детето, а не догмата.

Заштитата на децата од религиозна индоктринација не е напад врз верата – тоа е највисок израз на почит кон неа. Вистинската вера не се наметнува. Таа се избира.

Затоа, кога зборуваме за слободата на мислата и верувањето кај децата, не зборуваме за апстрактен принцип, туку за суштински темел на едно зрело, демократско и човечно општество. Начинот на кој ги штитиме најмладите од присила, индоктринација и дискриминација е мерка за нашата морална зрелост и институционална одговорност. Ако навистина веруваме во слободата, таа мора да започне таму каде што најмногу вреди — во умовите на оние што допрва ќе ја градат утрешната демократија. И можеби токму таму лежи најголемиот тест за нас: дали ќе им дозволиме да растат слободни, или ќе продолжиме да им ги обликуваме уверувањата според нашите стравови. Одговорот на тоа прашање ќе ја одреди не само нивната иднина, туку и нашата.