Ориѓански: Апсурдно е колку не ја познаваме Албанија, речиси воопшто

Златко Ориѓански, нашиот познат музичар и композитор, откако ја заврши својата функција директот на Македонскиот кулутурно-информатовен центар во Тирана, Албанија, одлучи да остане да живее таму. Тоа е, според некои овдешни сфаќања, е необична одлука, зашто, како што вели тој, многумина би одбрале друг европски град како Берлин и слично.

Но, Ориѓански, во ова интервју за Рацин.мк, вели „останав во Албанија, како што Стинг дојде да живее во Тоскана или Хемингвеј на Куба“ и во текот на разговорот сфаќате дека оваа љубов кон Тирана и Албанија, доаѓа од блиските, топли и пријателски контакти, разговори, средби со луѓето во оваа земја. И тоа не само уметници, тулу и со обичните луѓе Албанци, а за кои Ориѓански истакнува дека е „апсурдно колку малку ги познаваме“.

Се согласивме со него кога вели македонските културни центри се инерција од социјализмот и дека тоа мора(ше) да се промени. И тој во Тирана го направи тоа. Македонскиот КИЦ во Тирана да стане наше, ама и нивно место. Место на Албанците во овој град и во оваа држава кое го прифатија како нивно сврталиште меѓу две презентации на македонските уметници и култура.

Со Златко Ориѓански разговараше Зоран Бојаровски

Ќе почнам со еден твој исказ даден во интервју, ми се чини дека беше за магазинот „Капитал“, каде што те прогласија за Личност на годината, и таму велиш: Како што Куба беше важна за Хемингвеј, како што островот Хидра беше важна за Леонард Кроен, на истиот начин Тирана е мојата голема љубов. Како се случи љубовта со Тирана и дали беше на прв поглед?

Така некако се случи. Не тргнав јас со некоја намера дека тоа ќе биде некако така, иако морам да ти признам дека последните десетина години мислев дека треба да се преселиме, дека треба да се тргнам малце од земјата во којашто сум роден. Почна некако да ми става граници, да ме затвара. И прва земја којашто ми падна на памет дека сакам таму да заминам беше Албанија. Тоа за нашите луѓе малце е нетипично. Многу лесно ќе кажат сакам да се преселам во Берлин, на пример.

Јас предходно сум бил неколку пати во Албанија, и тој дух многу ми се допадна на прва. Некако ми беше како една, да не звучам грубо, ама како поефтина варијанта од Солун. Сè има што Солун има, ама не така скапо за живеење, како Солун.

Во тој период, значи, ми се чини дека веќе почнав да се пакувам за да заминеме таму во Тирана. И некако, по некоја чудна коинциденција ми беше понудена таа работа. Да го направам тој Македонски културен центар.

И така заминав. Стасав таму неколку дена после Нова година. Беше петти јануари, ми се чини, две илјади дваесет прва. Морам ова да го кажам затоа што многу луѓе овде си мислат лесно се прави тоа. Не, беше така. Јас кога дојдов таму од Македонија, во Тирана, немаше ни М од Македонија. Да не зборуваме за култура, тотално ништо. Земјата и градот беа непознати за мене, исто толку колку што македонската култура и македонската земја е непозната за Тиранчани. Немавше ни простор, ни ништо.

Јас едно петнаесетина дваесет дена живеев во хотел. Најпрво најдов стан. Еден странски дипломат ми рече тогаш: „Кога ќе дојдеш во непозната земја, треба да земеш две нешта. Првото е тафче, второто е чадор“. Чадор, бидејќи Медитеран и во зима доста често врне дожд, а тафче ќе ти се најде за во кујна. Подоцна го најдов просторот каде што го формирафме центарот.

Се разбира, тоа е како да правиш нова куќа, нов стан. Немаш ништо таму. Не знаеш никого. Ти после ќе сфатиш дека ти требаат уште шрафцигери, бор машина и не знам што. Така започна сето тоа.

Беше битно македонскиот КИЦ во Тирана да стане и нивно место. Наше, ама нивно.

Добро, додека траеше, значи, 2021 до 2024, кога практично ве отповикаа, јас ќе го употребам тој збор, од позицијата директор на Македонскиот центар, во тој период имаме една хроника на настани врзани за КИЦ Тирана, и тие се запишани. Историјата не можеш да ги избрише. Тоа се огромен број на настани организирани од твоја страна, претставување на македонската сцена на македонската култура во Тирана и еден одличен одзив на албанската публика кон она што ти го донесе таму и го претстави како…

Види, Зоран, зависи со која идеја ќе тргнеш таму, што сакаш од тоа да направиш. Јас ја гледав работата на македонските културни центри низ годините. Никогаш не сум ни сонувал дека тоа ќе го направам. Мислам, јас имам своја работа, но, но ајде се нафатив, за нешто добро да дадам, за земјава.

Начинот на којшто се поставени културните центри, они се по некоја инерција од социјализмот останати. Тоа седи така… Така мене ми личат, без да некого навредам со тоа. И јас се обидов таму да изгледа тоа као њујоршка галерија и настаните да не ги правам во центарот, туку да излезам надвор бидејќи нов век е. Тргнав со таа идеја. По некој мој инстинкт бев сигурен дека тоа ќе успее. Да не биде тоа една досадна канцеларија кај што ќе викнам  двајца музичари, па они ќе свират, па ќе ми дојдат од мојата амбасада двајца гости, па ќе се сликаме и направивме голем настан.

Не. Мене многу ми беше важно да има луѓе. Настанот ако нема луѓе, која му е смислата, која е идеjата на тоа? Си правиме само една фикција дека, дека, еј, види што се случи. Јас сакав тоа го развивам и како, како естетика внатре, како изгледа центарот и како настани.

Јас можам вака на прва десет работи да наведам. На пример, Влатко Стефановски, за мене важен херој на нашава земја и за мене лично важен, никогаш не свирел во Тирана и во Албанија.

Он ми велеше јас стално одам накај Црна Гора и само поминувам низ Албанија… И го донесов во Тирана да свири. Тоа беше многу, многу интересно и за него и за публиката.

Зоран Кардула правеше изложба. Битолскиот театар го донесов. Во старт треба да се определиш што сакаш. Двесет мали и безначајни настани или пет големи. Буџетот за таа работа да го кажам е повеќе од смешно. Ќе го кажам, тоа е нешто над десет илјади евра за целата година.

Со десет илјади ти можеш да направиш само еден сериозен настап. Меѓутоа, јас влегов во албанското општество и секогаш наоѓав средства надвор од буџетот. Фала богу, никој не ми се заблагодари за тоа, но нема врска.

Влегов во некои разни авантури коишто, вака од надвор да ги гледаш, ќе кажеш, што ѓавол те тера, со што се занимаваш, кога можеш тоа да го правиш полесно. Меѓутоа, сакав да изгледа тоа добро. Па, не знам, Јордан Плевнеш беше, па Албанскиот театар беше со „Диво месо“. Нашата земја не знае тие работи да ги насочи во своја корист. Битолскиот театар го донесов со една претстава од Брехт којашто е на македонски јазик.

Тоа последниве триесет години мислам дека се нема случено. Македонски театар на македонски јазик да изведе претстава во Тирана. Мислам дека еднаш има во Корча за време, не знам…, на почетокот на нашето осамостојување. И тоа на инсистирање на Ќендри Мирјани, млад и прекрасен режисер, од кај нас е тој, којшто предава на Тиранската академија. Тој инсистираше да биде таа претстава. Имаше превод и театарот беше преполн со луѓе. Околу осумсто луѓе, тотално исполнет и претставата заврши со невидени овации. Беше присутна и нашата министерка за култура и албанската министерка за култура и така натака.

Меѓутоа, нашите медиуми не му даваа на тоа значење, со исклучок на вашиот портал и на уште четири пет други. Еднаш кога дојдов во Скопје нешто копирав, некој извештај треба да дадам во Министерството за култура, и човекот што копираше ги гледаш плакатите што сум ги работел.

„Зар ова си направил во Тирана?” Па да. „Зошто ние не знаеме?” Па не знам. Не знам, веројатно тоа имаше политичка позадина. Сето време имаше една сенка кај што јас чувствував дека има многу луѓе на коишто не им се допаѓа таа работа затоа што оди добро.

За мене велеа „па не го пративме ние него да ја претставува Албанија“, а тоа толку старомодно.

Ова е многу важно ова што го спомнуваш тие, иако сега нешто друго да те прашам. Отвора прашања кои се односуваат генерално на односот Македонија – Албанија.

Јас не знам зошто некому би му пречело зошто Златко Ориѓански беше поставен за директор на КИЦ Тирана и сега он постигнува таму некаков успех. Тоа е навистина чудно, особено ако се има предвид она што го постигна тие три-четири години во Албанија.

Но, јас само сакам да се навратам, на она што го спомна, дека културно- информативните центри, главно во соседството, се некои рецидиви на социјализмот. Тие тогаш беа формирани како центри за пропаганда. Но ти направи нешто друго. Тоа што се препознаваше како рецидив од минатото, како центар за пропаганда во друга земја, конкретно во Албанија во Тирана, ти го направи сврталиште во кое ќе доаѓа публиката од Албанија, независно од тоа дали дошла некоја претстава, дали дошло на некое изложба, туку едноставно го препознаа како ново место за култура во Тирана. Дали сум во право?

Да, многу убаво го објасни ова. Во старт кога тргнав, дојде еден албански познат уметник од Америка и тој го виде центарот и имавме еден мал разговор на којшто беа присутни можеби педесетина луѓе.

И јас му реков, ова е наш центар. Тој нема смисла ако не е дел од вашиот град. Така. И него многу му се допадна тоа што јас го кажав, а го објавија албанските медиуми.

Мене ми беше битно  да дојдат луѓе од Тирана, тоа да стане нивно место. Наше, ама нивно. Односно, наше во секоја смисла. И тоа се случи. И ако тоа не го направиш ти таму, ако тоа служи само за пропаганда, ништо не си направил.

Јас не велам дека таа работа нема врска со политика. Има, и тоа сериозно има. Но, не можеш да инсистираш да земаш, а ништо да не дадеш.

Таму правев настани и носев македонски артисти. На социјалните мрежи се обидував да им покажем на луѓето кој е тој град, кои се тие луѓе, кај бев денеска, каде е добро да јадеш, каде е добро да видиш нешто, како изгледа оваа улица, која историјата на таа земја.

И на мнозина луѓе тоа не им се допаѓа. „Што бе, па не го пративме ние него да ја претставува Албанија“. Тоа е еден старомоден начин. А бидејќи мојот пристап беше таков, сите врати, секаде, ми беа во Тирана отворени.

Имаше ли изненадувања? Некоја разлика од она што го замсилуваше, очекуваше, од она што реално почна да ти се случува во Тирана?

На пример, почнав да посетувам нивни институции, албански. Првата средба беше со градоначалникот на Тирана, Ерион Велиај, еден одличен дечко, одличен фраер.

Нашиот амбасадор ми вика немаш машна… А јас не знам како заборавив. И одиме кај градоначалникот на Тирана. На влезот од градската куќа, кај што е сместена целата таа институција, имаше поставено гардисти и црвен тепих. Да не пречека. Влеговме и што ми остави впечаток? Институциите, градот Тирана, изгледаат фантастично чисто и фантастично средено. Имаш впечаток како да се наоѓаш во Милано. И се качивме горе кај градоначалникот.

Отвораме врата, а тој во фармерки и тексас кошула. „Добар ден”, „Добар ден“.  Амбасадорот вика: „Да го претставам новиот директор. Тој има работено на еден македонски филм музика, јас не знам дали го знаете филмот“, и Ерион Велиај го праша: „Кој филм ?” „Before the Rain, Пред дождот“. Градоначалникот стана од столот и му рече: „Почитуван амбасадоре, дозволете да му се поклонам”. За да подоцна градоначалникот стане голем пријател со Милчо Манчевски.

Излеговме после и велам гледаш поминавме и без машна. Потоа ги посетив и Министерството за надворешни и Министерството за внатрешни. Министерството за култура, нивното албанското, изгледа како музеј.

Средено, чисто. Јас неколку пати на нашите министри им велев кога ќе дојдев тука во Македонија, па може ли знамињата да ги смените? Искинати ви се и валкани. Значи не е тоа за пари, може јас да ви ги купам да и ги сменам?

Затоа што тоа таму изгледаше феноменално. Нивната министерка за култура во тоа време, една прекрасна жена, кога гледав во нејзиниот кабинет, тоа изгледаше како бајка. Средено, чисто, прекрасно. Она имаше завршено архитектура во Италија. Знаеш што сакам да кажам со ова? Дека има дојдено една нова генерација на млади луѓе Албанци.

Повеќето живееле надвор или се школувале надвор и они сѐ тоа го презеле и го донеле во нивната земја. И тоа прави земјата, само што ќе влезеш во неа да почувствуваш дека е европска. Она што на Македонија всушност ѝ фали денеска.

Кога дојдов во Тирана, немаше ни М од Македонија.

Кога те слушам, низ целото твое кажување досега провејува дека всушност дека луѓето со коишто си се среќавал таму ја претставуваат сликата на Албанија денес, на модерните Албанци денеска.

Па не можеме Албанија да ја гледаме како што ја гледале руските анархисти дека тоа е некој апстрактен поим за којшто не знаеш што да правиш со него.

И само да го дополнам. Ти ги споменав досега само луѓето кои се од институциите, градот Тирана, Министерството за култура, Министерството надворешни работи...

Но, таму заради твојата работа во КИЦ-от и мноштвото средби и активности што ги имаше, ти имаше средби и со луѓе артисти и луѓе од публиката и од сите тие средби со нив фактички се создаваше сликата за тоа што е Албанија денеска.

Тоа сè одвиваше на еден чуден начин. Дали е животот такав или… Како топчиња, ќе се удри ваму, па тоа ќе те однесе на друго место…

Јас имав многу желба да го запознам Кадаре (Исмаил Кадаре, албански писател, добитник на наградата Букер и номиниран за Нобеловата награда, н.з.).

И некој од уметничкиот свет ми вели, па Кадаре дојде од Париз, тука е во Тирана, затоа што климата е убава. Тој веќе остарен човек. Па како да дојдам до него… И по еден чуден сплет на околности, едно сабајле, беше вака врнежливо како денеска, ми договорија средба со Кадаре. Тоа беше во еден мал замок во Тирана.

Појдов јас таму, половина саат порано, да не случајно задоцнам, да не ме чека и така натака, затоа што имам неверојатна почит кон тоа што тој го пишувал. Една од последните работи, што пишував музика за театарот во Приштина беше баши по едно негово дело „Наследникот“.

И дојде тој. Дојде со човекот што се грижи за него, тој е сериозно остарен. И што ми остави впечаток? Јас седнав до него и палам цигари велам, се извинувам ќе се преместам на другата страна за да не ви ми пречи чадот од цигарите, а тој ми врати, не, не, ти си многу таман тука. Запали ми и мене една цигара. Имаше 85 години. Сега што беше интересно понатаму, сè мислев дал да зборуваме за литература или да го прашам за, во наводници, обични ствари, бидејќи литературата од нив произлегува. И јас му велам, господине Кадаре, не би сакал да ве малтретирам со литературни прашања. Што сакате да јадете? Кое е вашето омилен јадење?

Тој вика јас сум од Џирокастра, од каде што е Енвер Хоџа. Таму има најубаво сирење во Албанија. Многу сакам тоа и сакам вино, сè она што лекарот ми го забранува, тоа најмногу сакам. На пример, тој ми раскажа приказна којашто не можеш во канцеларија да ја чуеш. Раскажа дека еден период живееле заедно со Кундера. Во истата зграда, еден над друг. И јас му велам, па тоа значи дека, дека вие сте биле всушност, две различни реки коишто во ист момент се влеваа во светското море на литературата.

Тој вика, „да, само кај нас навечер светеше. Кај него и кај мене. Бидејќи ноќе пишувавме“. И имавме еден многу пријатен разговор можеби од сааат време. Имам и безброј фотографии и видеа од тоа.

Тој раскажуваше за албанската традиционална музика. За неговиот живот во Париз. Зошто ја напушти во даден момент Албанија и така натаму. Зошто го зедов примерот со Кадаре?

Албанија денес има многу образован и модерен свет. Тоа што е малку познато овде. Стекнав многу пријатели таму.

Една вечер ме канат на некој роденден во едно место се вика Зеза, тоа е на дваесет километри од Тирана. Каде што, една моја пријателка од Тирана славеше роденден. Еди Пула, одговорната за култура во градот Тирана. И таму дојде министерот за внатрешни работи, Бледар Чучи, во тоа време. Ние се знаевме со него. Пред тоа неколку пати имавме некои средби. Многу фин човек.Тоа беше во една вила и изгледаше толку убаво. Имаш впечаток дека си на роденден на некој италијански модерен креатор. Чучи во еден момент ми вели да ти покажам кај сум бил. И отвора телефон ми покажува концерт од Роберт Плант. Роберт Плант од Лед Цепелин. Сега тоа е малце нетипично за нас. За нашето разбирање на политиката… Сакам да речам сите овие средби, сите овие нешта беа некако така дадени. Не инсистирав нив да се случат.

На сличен начин го запознав еден од најпознатите албански композитори, Фатос Ќеримај. Со него имав разни авантури.

И заеднички концерт…

Тој заеднички концерт покажува колку се они отворени, а колку сме ние затворени.

Една вечер дојде кај мене, таму во центарот и вика, имам идеја да направиме заеднички концерт. Јас викам, па кој сега… тоа ми е некако… Требаа да се…. „А, не, не, не ние да свириме“, рече тој. „Ќе свири албанската филхармонија”.  

Аха, добро. Само ти одбери, ми вели, половина саат твоја музика и јас половина саат моја. Одбрав јас парчиња, ги преслушуваме и по неколку дена ми вели тој, добро, дај ми ноти. Викам, па немам ноти. Како немаш ноти? Па, немам ноти, викам, јас не знам да пишувам ноти, јас сум самоук. И човекот седеше три месеци, верувајте. Седеше да ги симне сите ноти, да ги напише и концертот навистина се случи.

И тоа на отворено, во центарот на Тирана. Не видов дека некој имаше некој проблем со тоа.

Знаеш што е интересно? Интересен ми нивниот став кон Македонија. На Албанците генерално и Албанија.

Македонските културни центри се инерција од социјализмот и тоа мораше да се промени. Јас тоа го направив.

Добро. Каков е нивниот став?

Они не чувствуваат никаква опасност од Македонија. Они Македонија ја гледаат како една мала симпатична земјица, нежна по природа, по луѓе и, дајте нешто да правиме заедно. Они немаат таков…, Тоа се приказни овде што ги слушаме. А кај нас тоа сè гледа како нешто леле…

Пет години живееам таму. Јас не сум слушнал, седам на разни места, во разни друштва, по кафани, по театри, секаде, не сум слушнал никој Македонија да ја спомне по име, а камоли „ние ќе ви ја земеме Македонија“.

Мислам, тоа се некои фантазии останати од југословенското време. Така, Албанија генерално, како култура, како луѓе, како начин на живот, како менталитет, тие се свртени кон Италија.  И тоа е за нив симбол накај каде треба да одат, како треба да изгледа.

Тоа нивниот поглед кон Запад?

Да, и…

А нашиот поглед кон Запад е Албанија. Така? Географски…

Географски, да…

Сакам да кажам, извинете што ве прекинувам, ова што го говорите не доведе до поентата дека овие ваши ставови се произлегуваат од вашето живеење таму.

Па, не е измислено.

Апсолутно не. Тоа се разликува од она што е просечното мислење за Албанија на просечниот Македонец. Тоа понекогаш оди и во некои екстремни варијанти. Да бидеме искрени докрај, и од страна на Албанците и од страна на Македонците сме сведоци на некакви говори на омраза, екстремни политички пораки и така натаму и така натаму.

Но, тоа вие во Албанија го немате доживеано како такво. Го немате. И сега што треба ние да направиме…

Отворање….

За да го премостиме, да го срушиме овој ѕид што постои, да ги срушиме овие предрасуди што постојат кон Албанија. Албанија и Тирана да станат место на кое ние можеме во било кое време да одиме, да патуваме, да ручаме таму, да поминеме викенд. Да се  ослободиме од предрасудите….

Погледни апсурдите и од политичка страна и од која сакаш. Нашите луѓе многу често одат во Солун, така…

 Да, да, тоа сакав да го споредиме….

Ако гледаш така, грчкото општество е сто пати позатворено, да не речам друго… Негативно. Албанското е отворено. Никој ништо не ви изнегирал, не ви спорел, ни име, ни јазик…  Ќе ме прашаат таму од каде доаѓаш? Од Македонија и, добро… Никој не се занимава со тоа. Значи, во нас е проблемот. Има еден интересен феномен околу тоа колку ние ја познаваме таа земја. Не ја познаваме. Речиси воопшто. Таму не е само морето. Таму има разни нивоа, разни светови.

Меѓутоа, она што е интересно за мене е што и огромен број на наши Албанци не ја знаат добро таа земја. Разбирате? Затоа што, ако ја видиме од времето на Отоманската империја, Скопје беше поврзано, беше дел Косовскиот Вилает. И таа беше врската. Битола, Битолскиот вилает беше поврзан со Елбасан и со Тирана. И тоа се вистина два различни света. Тоа и во музиката се гледа. Ми се случило неколкупати да дојдат наши луѓе одовде, наши Албанци да ме прашаат, „зошто, што ти се допадна? Ова некако не е наше по шмек, по менталитет“. Што значи, ние некако го гледаме тоа на еден попримитивен, да не би да ме груб, на еден попровинцијален начин.

Не можеме Албанија денес да ја гледаме како што сме ја гледале порано.

Кои би биле твоите препораки? Велиш да се отвориме. Што треба да отвориме? Еве, препорачај им на луѓето што можат да дојдат таму?

Појди, види. Ручај еден ден во Тирана…

Мислев повеќе на луѓето од институциите, на оние што креираат, создаваат јавно мислење?

Мора да ги информираат граѓаните повеќе што точно се случува. Затоа што кај нас кога ќе даваат некоја вест од Албанија, прво нешто што прават, покажуваат плоштад ама со една фотографија од шеесет и трета.

На пример бев на концерт на Рита Ора и на Дуа Липа. Тоа се големи феномени кои што исто така треба да ни ги дадат одговорите на некои нешта. Затоа што десетте најважни светски пејачки во моментов, сите се од Албанија.

Дуа Липа е поголема во моментов од Мадона, што беше на времето. Јас отидов да го видам тоа. Имаше трибини направено за дипломати, за да може да гледаш фино. Прво, имаше двеста илјади луѓе публика.

Беше направено како да си во Берлин. Значи ништо не е тоа така како што луѓето наши си замислуваат. Нашите медиуми не известуваат за тоа.

Како да се случува тоа некаде којзнае каде. Да се случуваше концерт на некого којшто има двеста илјади луѓе во Белград, ќе беше преполно. Вие повеќе знаете за некој Милојко во Чачак што направил сообраќајна несреќа, отколку за вакви настани.

Некако, као да го одбегнуваат тоа. Мислам дека тоа е работа на политиката. Она треба да ги отвора тие нешта. Пак да не бидам разбран погрешно, но во тие години нашата политика беше многу отворена кон Албанија и албанската кон нас. Сега пак се вративме назад. Тоа го приметувам и тоа ја отежува работата на, не знам сега кој е таму директор на центарот, но е отежнато. Добрите политички односи прават да се релаксираат сите други, и културни и меѓучовечки.

Ми се случуваше, неколкупати, бидејќи таа работа е дипломатска, па имав стредба со еден албански полициски официр.

Ми даде негов број, значи, ако имаш нешто проблем, лево десно, јас сум ти достапен. Добро. И често пати седеше, бидејќи центарот беше на убаво место. Стлно имаше луѓе, да видат, еј Македонија, чекај да видам што, како тоа…

И таму седеше една група од тројца четворица мажи. Еден ден ја ги прашувам сакате да си напиете по една ракија? Велат, ајде, да. И седнав со нив. А кој сте вие? Па ние сме од специјалната полициска единица на Албанија. Се отвори еден разговор, кајшто они кажуваат биле во Македонија, вежбале со нашите специјалци, и така нататака. А што овдека, ги прашувам? Аа, па мора да внимавам на тебе. И секој ден кога ќе дојдеа прашуваа како е, да не ти рече некој нешто… Не, не, сè е супер. Сакам да речам не е тој свет такаа круто да затворен. Со тие специјалците, што малце е нетипично за моjата работа, јас се пријателив.

Еден ден ги прашувам, кај можам да најдам добар домашно албанско, маслиново масло и он викаат, најдобриот е од Берат. Па сега треба одам до таму, далеку е. Ќе одам другпат.

И еден ми вели, не, не, јас сум од Берат и јас ќе ти донесам. И ми донесе десет литраа. Сакам да кажам овие банални слики, за мене беа многу значајни.

Албанија денес има многу образован и модерен свет. Тоа е малку познато овде.

Повторно се враќаме на тоа дека односот, луѓето ја прават прават целата таа атмоосфера…

Да, до мене имаше кафич. Таму работи некој Тани и јас од него учам зборови. Како се вика „те молам“ – те љутем. Како се вика ова, која оваа песна и слично. И Тани еден ден ми вика, ај ќе те носам на вечера, во Дајти, со моето семејство.

Дајти е планина како Водно кадешто живее најбогатиот слој на луѓе во Тирана, има прекрасни места. И отидовме тамо. Тани малце знае англиски, јас малку  албански и како се разбираме? Па се разбираме на некој човечки начин. Ако не ги отклучуваше овие нешта…

Или композиторот Фатос Ќеримај вика, ќе те носам кај што е роден татко ми. Каде е тоа? Вика, тоа е во Пермети. И ние отидовме таму, едно место како да речеме, кај во Кичево. Таму се среќавав со разни музичари. Тоа е исто ми отвараше нови светови. Да видам дека таа музика, всушност, е неверојатно слична со македонската…

Овој разговор нема крај, зашто отвораме сè поингтересни и поинтересни теми. Немав намера да правам интервју кое политиката ќе доминира. Таа е неизбежна, ја допираме, но, но сепак ќе прашам. Последниве година или две се случи пресврт на листата на земји што предводат во реформите за членство во Европската Унија, овде во регионот. Црна Гора секогаш беше некаков лидер, меѓутоа, сега се случи Македонија да падне зад Албанија, а ние секогаш се гордеевме со тоа што сме веднаш после Црна Гора или што сме во лидери пред Србија, Косово, Албанија.

И сега се случи нешто друго. Албанија веќе има прилично јасно зелено светло за членство во Европската Унија за година или две.

Тоа се гледаше. Се гледаше уште пред три години…

Сакам да кажам, не знам дали ќе согласите со тоа, но Албанците како народ, а очигледно и како дух, се многу поконцентрирани и фокусирани кога станува збор за реализација на некоја иницијатива. Тоа се гледа и во нивното претприемаштво. Луѓето се многу иницијативни. Бизнисмените се многу иницијативни и кога ќе почнат да прават некои бизнис, го прават до крај, нема отстапки.

Ова толку убаво кажано…

Не, сакам да кажам да не грешам…

Не, не… Точно така. Значи, нема многу муабети. Оние се желни да им кажеш нова идеја. Кај нас кога ќе кажеш нова идеја, ќе поминат три години додека да се направи. Ќе имате триста состаноци, „Што ќе правиме?” Не, таму веднаш тргаат во акција. И тоа е за мене нешто многу фанцинантно. Ама веднаш, што ќе правиме – тоа, „Еј, одлична идеја!” Има едно позитивно, генерално позитивно расположение низ Албанија и во Тирана. Што, на пример, не знаев, а го дознав таму.

Јас не знаев дека се они толку весел народ. Каде и да влезеш негде да ручаш, трга некоја музика и туку сите се стануваат да играат. На почетокот прашував, што е ова, некој роденден? Не, ама сите играат. Стотици музичари имаш по улиците, свират традиционална албанска музика и сега си викаш, од каде тој оптимизам?

Они беа затворени, нели. Тоа е една посебна трагедија за којашто ние исто малку знаеме. Кај нас се смета дека само нас ни се случуваат такви ствари, само кај нас е темно, трагично… Не, сите народи на Балканот имаат своја трагична историја во еден дел.

Што правев јас друго таму? Одев пешки многу за да запознаам градот. И гледам улица за која пишува „Миѓени“. Кој Миѓени? Поима немав. Имав еден пријател, беше директор на џез фестивалото во Тирана, многу ми помогна за да го донесам нашиот Национален џез оркестар. Кога ќе се се сретневме некаде, он ќе ми рече отвори ја тетратката и јас ќе отворам и прашувам, поети? Ми вика, Миѓени. Филм? Маруби. И ја после читам за нив. На пример, малку е познато дека првиот фотопарат во Албанија го донел Маруби, Италијанец, којшто е емигрирал од Италија од политички причини во Шкодра, во Скадар, и таму останал до крај на животот.

И уште еден факт морам да ти кажам, многу важен и интересен. Директорот на џез фестивалот, Петрела, ми вика еден ден, кај не си бил во Албанија? Реков Шкодра. Ајде ќе одиме таму. И отивме другиот ден во Шкодра. Шкодра е многу интересен град. И тој ми вика, знаеш каде се прават маските за Венецијанскиот карнавал? Вели, во Шкодра и ќе те носам во фабриката

И отидовме во фабриката. Тоа изгледаше као бајка. Имаше две згради, во едната зграда сите маски што до сега се правени за Венецискиот фестивал, во другата четириесет жени и двајца мажи ги прават маските. Ниту една маска не е изработува еден човек. Туку, не знам, ти ги црташ очите, јас веѓите и така натаму. Маските се прават од природни материјали од млеко, од леб. Ништо не користат вештачко. Гледаш во музејот маски коишто чинат по седум, осум илјади евра, не би ни помислл дека тие се изработуваат во Шкодра, во Скадар.  

Тоа се тие детали што откриваат ново.

Ќе појдеш во Венеција и ќе ги видиш маските, ти не знаеш дека тие се направени во Албанија.

Огромен број на наши Албанци не ја знаат добро Албанија.

Мораме да завршиме, за жал. Сакав на крај да прашам за пораките, иако се јасни: Да се отвориме, да се запознаеме… Ние имаме неколку стотинка километри граница меѓу Албанија и Македонија, но на албанската страна особено веќе се пробиени автопатите, патиштата, граничните премини и така натаму, земјата се отвори.

Останува од наша страна и тоа ќе го направиме. Работниците ќе излезат, ќе се пробијат патиштата, ќе се поврземе со нив. Но дали е тоа доволно? Што уште треба да направиме за да ги разбиеме овие предрасуди?

Тоа се европски луѓе. Тоа е првата работа. Ќе сретнете многу образован свет, што ќе ве изненади. И на крајот и онаа класична трговија. Не знам дали сте приметиле дека, на пример, Албанија има можеби едно од најубавите кашкавали и сирења што се продаваат во последниве триесет години.

Ништо од тоа нема кај нас. Имаат фантастично маслиново масло. Кај нас има нешто на пазарче за кое не знаеме кој квалитет е… Многу малку има соработка во тој правец.

Имаат слатко од орев, што кај нас не се прави. Ова се мали детали, меѓутоа зошто да не? Зошто да немаш производ од Албанија што ќе го купиш во Македонија?

Има многу убава храна. Климата е подобра од Македонија. Многу е чист воздухот исто така. Има прекрасно месо, исто, многу добар вкус.

Они некако, на некој чуден начин, и тоа е за мене фасцинантно, од една страна се европеизираат, а од друга страна сите овие нешта си ги чуваат.

Кога одиш низ Албанија, во помалите места, море од кози и овци по патиштата. Нешто што во Македонија не сум го видел долги години.

Нашите луѓе се навикнати на една страна, таму кон Србија и ништо друго. Нема отворање до другите. Јас се надевам дека со патиштава ќе се стасува до Тиран за дваипол часа.

Моите патеписи и видеа што ги постирам, направиле многу луѓе да ме прашаат каде да појдат, каде да јадат, каде да слушаат добра музика и многу луѓе биле и сите се враќаат со многу убави впечатоци од таму.

Ќе сретнете еден питом народ, народ којшто искусил една тешка судбина, тешка историја. Мислам дека они многу потешко дошле до сите нешта од нас. И да не заборавиме еден факт, многу потценувачки кај нас се настапува во однос на тоа. Албанија има формирано држава 1912 година. Речиси половина век пред Македонија да биде држава. И нема шала со тоа. На страна комунистичкиот период. И не е баш така како што ние сме мислеле и учеле дека оние гладувале. Тоа е една толку богата, убава земја, ретка земја каде што, на пример, сега ако појдеме во Сарандà можеме да пиеме вино на плажа, истовремено во истиот момент таму горе, ако одиш во Кукс може да одиш на скијање.Ретко која земја има такви големи контрасти.

Добро, благодарам многу што ја прифативте поканата…

Благодарам за поканата. За мене беше изненадување затоа што јас таа работа ја завршив таму (во КИЦ Тирана) и останав да живеам таму. Останав таму да живеам, не од политички причини, не заради државни и не знам какви, туку зашто е убаво место за живеење, како што, не знам, Стинг дојде да живее во Тоскана или Хемингвеј во Куба.

Токму тоа беше и поводот и мојот интерес да ве поканам на интервјуто. Благодарам многу до некое следно видување.