Древното Охридското езеро се соочува со современи закани

Охридското Езеро е старо речиси 2 милиони години. Сместено во планини на границата меѓу Северна Македонија и Албанија, тоа е едно од помалку од триесетина антички езера ширум светот. Овие езера се расфрлани геолошки реткости, длабоки резервоари на биолошка разновидност и центри на еволуција.

Научниците велат дека можеби е најразновидно езеро во светот, преполно со риби, полжави, пијавици, рамни црви, фитопланктон, ракови и многу повеќе. Од околу 1.200 познати автохтони видови на езерото, 212 од нив се ендемични и не се среќаваат никаде на друго место.

Но и Охридско езеро се соочува со растечки закани, вклучително и од прекумерен риболов, загадување со хранливи материи, инвазивни видови, просперитетен туризам, нерегулирана градба и со можеби најнезапирливиот предизвик од сите, глобалното затоплување.

Ова е коментарот на Yale Environment 360, онлајн списание на Јејл Школата за животна средина, кое нуди мислење, анализа, известување и дебата за глобалните еколошки прашања.

Научниците и локалните активисти се загрижени. Кристијан Албрехт, германски еколог од Универзитетот во Гајсен, кој го проучувал езерото, предупредува на „заканите за биолошката разновидност“. Тој и другите научници се загрижени дека ако проблемите на езерото продолжат неконтролирани – проблемите нагласени во неодамнешниот извештај доставен до Советот на Европа од Андреј Совинц, експерт за заштитени подрачја во Меѓународната унија за заштита на природата – ендемските видови ќе се намалат или исчезнат. Ликот на Охридското Езеро, како и богатство на биолошката разновидност, велат научниците, може неповратно да стане историја.

„Секако дека има одредена издржливост“, рече Албрехт. „Постојано доаѓа свежа вода од планините… Проблемот е ако имате мноштво на притисоци или стресни фактори. Во одреден момент секој екосистем ќе најде пресвртна точка… Навистина треба да бидеме вознемирени“.

Охрид не е едонствениот ваков случај. Од Тангањика во Источна Африка до Бајкал во Сибир и Титикака во Јужна Америка, древните езера во светот се соочуваат со закани слични на оние со кои се соочува Охридското Езеро. На некои места, научниците веќе забележуваат пад на ендемските видови, вклучувајќи ги дијатомите на дното на синџирот на исхрана во Бајкал и малите видови риби циклиди кои изобилуваат во езерото Тангањика и блиското езеро Малави.

Северна Македонија е една од најсиромашните земји во Европа, со висока невработеност, ниски плати и малку ресурси. Туризмот е еден од ретките начини за зајакнување на економијата во последниве години. Посетителите доаѓаат поради убавината на Охрид, но и поради тоа што е релативно прифатлива.

За да се сместат и привлечат овие посетители, во близина на езерото се изградени и се уште се градат нови хотели, апартмани и ресторани, и покрај забраната за нови градби на 50 метри од брегот. Новите згради, заедно со новите пристаништа и зголемувањето на бродскиот сообраќај, уништија или оштетија живеалишта, вклучувајќи мочуришта и трски, во многу области.

Загадувањето, исто така, се зголеми од слабо функционалните општински системи за третман – а понекогаш и од канализациските линии што се празнат директно во водата – и од земјоделското загадување во сливот. Хранливите материи од двата извора предизвикуваат акумулација на алги на карпести езерски дно во близина на населените области, претворајќи ја чистата вода заматена и деградирајќи го живеалиштето со плитка вода за автохтоните видови. Студиите во блиските области, исто така, открија промена од дијатоми и безрбетници кои напредуваат во средина со ниски хранливи материи кон видови кои напредуваат во средина богата со хранливи материи.

Охридското Езеро и другите древни слатководни езера се олиготрофни или со малку хранливи материи, што ја објаснува нивната извонредна бистрина. Олиготрофните езера се исто така богати со кислород – и живот – сè до дното. Но, со децении, чистотата на водата во Охрид се намалува. Едно истражување покажа дека видливоста се намалила од длабочина од 54 стапки во 1920 година на 43 стапки до 2005 година. Научниците забележале промени во составот на видовите во најдлабоките води, вклучително и длабоки водни цутови на алги и зголемување на минусите кои се хранат со тие алги. Опсегот на некои школки е намален. Некои полжави станаа ретки.

Најпознат вид во Охрид е охридската пастрмка. Ендемично е на езерото и долго време ги краси локалните маси за вечера. Но, прекумерниот риболов толку го намали својот број што неговото ловење сега е нелегално на македонска страна, иако луѓето велат дека ловокрадството е вообичаено. Истовремено, охридската пастрмка се соочува со нова конкуренција од седум воведени видови риби. Овие и други инвазивни видови го пронашле својот пат во езерото, вклучително и два нови видови полжави. Некои од нив, родени во Црното Море, кои направија толку голема еколошка штета во Големите езера, во Северна Америка.

Климатските промени се следниот поголем предизвик. Научниците стравуваат дека зголемувањето на површинските температури ќе доведе до поголемо раслојување на водените слоеви и помало мешање. Ова може да ја лиши подлабоката вода од кислород, загрозувајќи ги многуте ендемични видови што живеат таму. Загадувањето со хранливи материи, особено фосфорот од отпадните води, го зголемува овој ефект со дополнително намалување на нивото на кислород. Истражувачите процениле дека доколку температурите се зголемат како што е предвидено до крајот на векот, фосфорот во Охрид ќе треба да се преполови за да се спречи неговата длабочина да стане толку ниска со кислород што суштествата во длабоката вода нема да преживеат.

Охрид не е без „бранители“. Локалното движење за зачувување е мало, но страсно, неговите членови се малку, но длабоко приврзани за езерото. Никола Паскали е еден од нив. Нуркач, археолошки ентузијаст и конзерватор, тој поминал години истражувајќи го езерото. Тој неодамна направи серија видеа за ученици, спонзорирани од Обединетите нации, за да го сврти вниманието на нивните проблеми.

Но, предизвикувањето загриженост за езерото е тешко во земја сиромашна како Северна Македонија, рече тој. „Кога ќе ги поправиме социјалните проблеми, потоа е можно да се средат и еколошките проблеми со езерото“.

Меѓу најопределените активисти се членовите на Охрид СОС, мала група која се труди да ги стави на вниманието на пошироката јавност проблемите на езерото – вклучително и дивоградбата и деградацијата на последното недопрено мочуриште на езерото. Но, политичкото дејствување е ризично, вели Катерина Василеска, локален туристички водич и член на СОС. Таа рече дека некои луѓе стануваат се повеќе заинтересирани за животната средина и за работата на нејзината група, но се плашат да проговорат или да ја критикуваат владината неактивност поради стравот да не западнат во неволја со локалните власти или да ги загубат своите работни места. (Општина Охрид одби да стави никого достапен за коментар.)

„Луѓето се многу повеќе свесни“, рече Василеска. „Но, тие не се подготвени да се борат. Тие се некако пасивни“.

Понадежна е Душица Илек-Боева, биолог од ЈНУ Хидробиолошки завод Охрид, истражувачки центар основан на езерото во 1935 година. Таа е и учителка, а неодамнешниот пролетен ден таа воведе група деветоодделенци од главниот град Скопје, на три часа оддалеченост, со екосистемот на Охридското Езеро. Додека таа ги објаснуваше синџирите за исхрана со помош на компјутерски дијаграм, студентите ѕиркаа во примероци од талог од блискиот извор и други области поврзани со езерото, вадејќи ги со пинцети ситните суштества што се виткаат кои придонесуваат за огромната биолошка разновидност на Охрид.

Илек-Боева беше задоволна. Таа мисли дека следната генерација ќе биде подобро. „Ако ова езеро е тука 2 милиони години“, им рече таа на студентите, „се надевам дека ќе не преживее“.