Франс 24 прашува: Зошто ЕУ молчи за масовното протестно движење на Србија?

Во саботата вечерта, додека стотици илјади демонстранти безгласно бдееја на улиците на Белград, нешто неочекувано ја прекина тишината. Сведоците велат дека слушнале тивок татнеж, како кон нив да трча млазен мотор. Она што беше тоа останува нејасно – видеата што кружат на социјалните мрежи покажуваат како толпата одеднаш се разделува, се сопнува, граѓаните паѓаат како да се избркани од улиците од некоја невидена сила.

Шокот набрзо отстапи од обвинувањата дека полицијата фрлила „звучен топ“ од воена класа врз тивките толпи. Опозициските политичари одржаа прес-конференции на кои беа прикажани фотографии од полициско возило паркирано во близина на Националното собрание опремено со нешто што изгледаше како акустична направа со долг дострел (LRAD), воена направа дизајнирана да проектира звук со јачина на ушите како средство за јавна комуникација или, поконтроверзно, контрола на толпата.

Српскиот претседател Александар Вучиќ категорично негираше дека полицијата користела таква направа, а министерот за внатрешни работи на земјата инсистираше на тоа дека владата дури и не поседува. Подоцна тој се повлече од својата изјава и рече дека српските полициски сили, всушност, поседувале голем број LRAD од американско производство, но тврдел дека тие се користат само за емитување пораки за итни случаи до големи толпи.

Не е прв пат демонстрантите да ја обвинуваат владата дека се обидува насилно да ги потисне протестите. Премиерот Милош Вучевиќ ја објави својата оставка на крајот на јануари, откако група демонстранти кои ставаа налепници пред седиштето на владејачката Српска напредна партија (СНС) беа нападнати од мажи вооружени со бејзбол палки. Вучиќ подоцна потврди дека четворицата наводни напаѓачи, кои беа уапсени, припаѓаат на владејачката партија.

Поддржувачите на владата постојано ги возат своите автомобили на демонстрации, а студентите се хоспитализирани во улични судири со маскирани лица кои опозициските групи ја обвинуваат владата дека ги мобилизира против главно мирните демонстранти.

За влада која се обврза на реформи засновани на демократијата и владеењето на правото како дел од нејзината долгогодишна обид за пристап во Европската унија, ова се тешки обвинувања. Но, и покрај повиците од српските граѓански здруженија до водечките тела на ЕУ да го осудат насилството врз мирните демонстранти, и барањето на главно левичарските европски пратеници до претседателката на Европската комисија Урсула фон дер Лајен да ја откаже планираната средба со Вучиќ следната недела, Брисел во голема мера молчи.

Советот на Европа, група за права со седиште во Стразбур, во четвртокот ја повика Србија да ги истражи тврдењата дека полицијата употребила „звучен топ“ против демонстрантите. Во заедничката изјава на парламентарното тело на Советот, Парламентарното собрание на Советот на Европа, се вели дека на „десетици луѓе“ им била потребна медицинска помош како резултат.

Политикологот Бранислав Радељиќ од Лондон рече дека молкот на ЕУ не останал незабележан во Србија.

„Јасно е – и за многумина, многу разочарувачки – дека ЕУ молчи во однос на длабоко корумпираниот и се поавторитарниот режим на Вучиќ“, рече тој. „Урсула фон дер Лајен уште во октомври го пофали „драгиот Александар“ за „спроведувањето реформи, особено за основите, како што штотуку кажавте, владеење на правото и демократијата. И покажавте дека делата ги следат вашите зборови“.

Масовните протести предводени од студентите избувнаа во ноември, откако 15 лица загинаа во уривање на бетонска настрешница на железничка станица во вториот српски град Нови Сад. Станицата неодамна беше реновирана како дел од проектот предводен од кинески конзорциум – кој работи со локални подизведувачи – за надградба на влошената железничка инфраструктура во земјата.

Демонстрантите ја обвинуваат, како што ја нарекуваат, неконтролираната корупција и кронизмот во владата на земјата и градежната индустрија. Одржувајќи се на дистанца од опозициските партии во земјата, нивните барања беа конкретни и бескомпромисни: објавување на сите нередактирани документи поврзани со неуспешниот проект за реконструкција, апсење и демаскирање на луѓето кои ги нападнаа демонстрантите и прекин на гонењето против демонстрантите кои беа уапсени.

Вучиќ, кој ја започна својата политичка кариера во екстремно десничарската Српска радикална партија и беше министер за информации на националистичкиот диктатор Слободан Милошевиќ, пред да ги врати проевропските јавни чувства на функцијата како дел од СНС во 2012 година, остана јавно посветен на пристапувањето во ЕУ.

И покрај ова, периодичните извештаи покажуваат мал напредок во реформите околу демократијата, владеењето на правото и континуираното отворање на српската економија кон странскиот капитал. Ова не го спречи Фон дер Лајен да ја пофали посветеноста на Вучиќ за членство во ЕУ уште во октомври минатата година по неколкумесечните масовни протести против контроверзниот рудник за литиум.

Небојша Владисављевиќ, професор по српска политика на Универзитетот во Белград, рече дека пристапот на ЕУ кон Западен Балкан одамна се однесува на зајакнување на статус кво.

„ЕУ имаше – таа всушност не беше поддршка за диктаторите, како што некои би тврделе, но беше целосна индиферентност кон ова прашање дали овие држави се демократски или не“, рече тој. „ЕУ има некои приоритети, а тоа е стабилност како што тие гледаат – што е краткорочна стабилност. Но, ние што живееме овде во регионот знаеме дека авторитаризмот може да обезбеди краткорочна стабилност, но всушност предизвикува нестабилност на среден до долг рок“.

Иако патот на Србија кон членството во ЕУ беше долг, Белград веќе воспостави блиски економски врски со 27-члениот блок.

ЕУ е најголемиот снабдувач на финансиска помош на Србија и далеку најголем трговски партнер. Во 2020 година започна инвестициски план во Западен Балкан, кој веќе испрати повеќе од 5 милијарди евра во Белград. Уште 1,5 милијарди евра се трошат за постепено интегрирање на Србија во единствениот европски пазар.

Купување поддршка

Оваа продлабочена економска врска не била секогаш популарна. Во јули минатата година, ЕУ потпиша меморандум за разбирање со Белград, објавувајќи „стратешко партнерство за одржливи суровини“, давајќи му пристап до главно неискористените резерви на литиум во Србија. Само неколку дена претходно, владата издаде декрет за враќање на проектот на англо-австралиската рударска компанија Рио Тинто за создавање на најголемиот рудник за литиум во Европа – проект кој беше стопиран две години претходно по масовните јавни протести.

Иако огромната опозиција во јавноста се фокусираше на потенцијално тешките влијанија врз животната средина на некои од најбогатите обработливи површини во Србија, лесно е да се види зошто ЕУ напредуваше. Откако ќе биде завршен, проектот Јадар би можел да исполни 90 отсто од тековните потреби на Европа за литиум – суштински чекор во обезбедувањето на сопствените синџири на снабдување во индустријата за електрични возила во која сè повеќе доминира Кина.

„Како што често се случуваше ширум светот, ЕУ избра да им даде приоритет на деловните интереси, кои не се нужно условени од политичката либерализација, пред слободата и демократијата во Србија“, рече Радељиќ.

„И ЕУ и режимот на Вучиќ го поттикнаа проектот Рио Тинто, иако 80 отсто од локалното население се противи на отворањето на рудникот“, рече тој. „ЕУ треба да има предвид дека противењето на Рио Тинто беше голем удар за Вучиќ во 2021 година, а масивното движење што произлезе од ова оттогаш почувствува дека тие ја имаат ЕУ на спротивната страна во однос на овој проект. Ова значи дека тие не се борат само против режимот, туку и со ЕУ како овозможувач на Вучиќ“.

Владисављевиќ рече дека овој проект од висок профил одговара на долгогодишната навика на Вучиќ да се додворува на поддршката на европските економски моќници.

„За Вучиќ тоа е многу важно од две причини – едната затоа што е голем проект и има големи можности за корупција, а видовме како функционира во други големи проекти“, рече тој. „И второто е да се додворува на корист на ЕУ, и поконкретно на Германија и европската автомобилска индустрија“.

Тој укажа на набавката на Србија во 2024 година на 12 борбени авиони Рафал од францускиот производител Дасо Авиејшн, овозможувајќи му на францускиот претседател Емануел Макрон да се врати од државната посета на Белград со договор од 2,7 милијарди евра за француската тешка индустрија.

„Ги купуваме најскапите борбени авиони од Франција, Рафал, кои на Србија не и требаат – но на Вучиќ и е потребна поддршка од Макрон“, рече тој. „Затоа ги купуваме овие работи, што е околу две до три милијарди долари. За мала земја како Србија ова е огромно. Ова е огромно. Така, Вучиќ беше многу успешен во всушност откупувањето на поддршката од клучните членки на ЕУ, особено Германија и Франција, и тоа е веројатно едно од прашањата и причините зошто ЕУ е рамнодушна кон демократијата во овој регион“.

Оваа рамнодушност се повеќе оди на двете страни. Регионалната анкета од 2024 година на Меѓународниот републикански институт низ Србија, Косово, Босна и Херцеговина, Црна Гора, Северна Македонија и Албанија покажа дека отснаува мнозинската поддршка за членство во ЕУ во секоја земја од Западен Балкан – освен Србија, каде што остана на 40 проценти.

Иако европската поддршка за независноста на Косово и непријатниот историски однос со Западот веројатно придонесуваат за оваа амбивалентност, Радељиќ рече дека се повеќе млади Срби се разочарани од реалполитичкиот пристап на ЕУ кон земјата.

„ЕУ нашироко беше перципирана како трансакциски актер“, рече тој. „Дури и проевропскиот, либерален сегмент од населението повеќе не ја гледа ЕУ како организација заснована на вредности. Со поддршката на Вучиќ, ЕУ ги отуѓи оние сегменти од српското општество кои долго време беа најверните застапници за интеграција во ЕУ“.

„Во очите на студентите, ЕУ се смета за крајно лицемерна и не поддржува владеење на правото и либерално-демократските стандарди“, рече тој. „Како резултат на тоа, меката моќ на ЕУ кај новата генерација речиси и да не постои“.