Натпартиски коалиции за сериозни промени во Македонија?

Македонија памети коалиции кои во поновата историја беа единствените можни решенија од кои не секогаш извлекувавме добри поуки. Можеби сега е време тоа да се промени.

Зоран БОЈАРОВСКИ

Тоа што Мицкоски ја прифати иницијативата на лидерот на опозицијата, претседателот на СДСМ Венко Филипче, треба да се гледа и да се прифати како прв чекор за да се разговара за подготвеноста на македонските политички елити да најдат начин да се обединат околу најважните и најгорливи прашања за брзи одговори кои ќе го ресетираат политичкиот амбиент.

Ова се налага како можна опција за алармот на граѓаните, како што го нарече Филипче, кој повикува дека е потребно да се иницира политички и општествен дијалог за да се изготват стратешки решенија за да функционира државата надвор од мандатот на една влада предводена од една, било која политичка коалиција.

Времени или ад-хок коалиции како политички консензус за големи промени во интерес на граѓаните и општеството или за решенија за некои актуелни прашања не се нешто што не непознато во Европа, но и кај нас.

Спојување на „неспоивото“

Во Европа, особено во последните две декади на политичката сцена во повеќе земји видовме раѓање на нови политички коалиции  додека старите традиционални еднопартиски или почесто двопартиски блиски политички структури започнаа да стануваат невозможни.

До ова дојде заради широката дифузија на интересите на граѓаните кои традиционалните политички партии лево, централно или десно, едноставно не можеа да ги „покријат“. Европските граѓани покажаа желба за политички решенија за прашања како што се климатските промени и животната средина, прашањата за еднаквост меѓу мажите и жените, прашањата за поголема инклузија на малцинските, маргинилизираните заедници од широк спектар, прашањата кои произлегуваа од современите, доминатно технолошките промени кои настапуваа со голема брзина и бараа политичка регулација и договор… Сите овие прашања традиционалните партии не успеваа да ги „покријат“ соодбветно и брзо, па се појавија многу мали политички структури кои ги пополнуваа овие политички „празнини“ и набргу станаа политички фактори на кои почна да се гледа како на партнери во создавањето на владините коалиции.

Внесувањето млади партии со свежи идеи во коридорите на моќта стана дел од промените кои се покажаа како потребни за да се излезе во пресрет на барањата на граѓаните кои веќе не ги препознаваа претходните модели како излезни решенија за потребите на 21-от век, но и за акутните кризни ситуации.

Свежи се сеќавањата кога по неколку неуспешни општи избори, шпанскиот парламент ја одобри првата коалициска влада во земјата по обновувањето на демократијата во 1970-тите помеѓу екстремно левичарскиот Подемос кој презеде дури пет министерства како помал партнер на централно-левичарските социјалисти на премиерот Педро Санчез.

Во 2021 година Австрија доби невидена црно-зелена федерална влада со екологистите Зелени кои ја презедоа функцијата како втора виолина на конзервативната Народна партија на канцеларот Себастијан Курц.

Кога сме кај германското говорно подрачје, веќе пословична е коалицијата меѓу унијата на конзервативците од ЦДУ и ЦСУ и социјал-демократите од СПД, но таму, на регионално ниво као на успешен модел се гледа и на демохристијанско-зелена предводена од Зелените во Баден-Виртемберг.

Меѓу коалициите кои се формирале со спојување на неспивливото е онаа на централно-левичарската Демократска партија (ПД) која во 2020 година се здружи со радикалното, анти-естаблишмент Движење 5 ѕвезди, откако Матео Салвини, лидерот на екстремно десничарската партија Лига, се повлече  од претходната влада, што исто така беше „нетрадиционална“ и неочекувана коалиција.

Во Португалија, премиерот Антонио Коста постигна успех со неговата малцинска социјалистичка влада поддржана од радикалниот лев блок и Комунистичката партија. Таа коалиција го подигна животниот стандард на Португалците и донесе четиригодишен економски бум, по што Коста удобно победи на реизборот во ноември во 2022 година.

Некој ќе рече – тоа е Европа, но и Македонија памети времиња на „неспоиви“ коалиции.

Времето на експертската влада од 1991 и широката коалиција од 2001

Во современата историја на независната македонска држава имавме и експертска и широка владина коалиција, а нашата земја е позната и по уникатниот модел на – техничка влада.

Првата влада на тогашната Социјалистичка Република Македонија избрана по воведувањето на политичкиот плурализам и по одржувањето на првите повеќепартиски парламентарни избори во 1990 година. Избрана е од Собранието на Република Македонија на 20 март 1991 година. На нејзино чело е избран Никола Кљусев, а таа по својот карактер беше експертска, техничка влада. За владата гласале 83 пратеници, 17 биле против, а тројца воздржани.

Согласно Декларацијата за сувереност на Социјалистичка Република Македонија, донесена на 25 јануари 1991 година, основна цел на новата влада беше конституирање на Република Македонија како независна држава. Во текот на мандатот на оваа влада е одржан референдумот за независност на Македонија и е усвоен Уставот на Република Македонија. Исто така, во мандатот на оваа влада, Македонија монетарно се осамостои.

Поради меѓупартиските конфликти, оваа влада не траеше долго, но ги постави фундаментите без кои не беше можна изградбата на новата независна и современа држава. По нешто повеќе од една година, на 7 јули 1992 година Македонското собрание ѝ изгласа недоверба на оваа влада, а потоа, на парламентарни избори беше избрана првата политичка влада на Република Македонија, на чело со Бранко Црвенковски.

На почетокот на 2001 година, Република Македонија  се соочи со нова длабока криза која се разви во вооружен конфликт.

Воениот конфликт во Република Македонија траeше од јануари до ноември 2001 година, а  започна кога албанската паравоена формација Ослободителна народна армија, ги нападнала безбедносните сили на Македонија.

За време на конфликтот имаше големи вооружени судири кои во повеќе наврати завршуваа со бројни жртви на двете страни. Оваа сериозна криза имаше потенцијал да ескалира што наложи итна политичка акција за нејзино окончување.

За таа цел на 13 мај 2001 година беше формирана владата на широката коалиција, во која учествуваа најзначајните политички субјекти: ВМРО ДПМНЕ, СДСМ, ДПА и ПДП. Премиер остана тогашниот претседател на Владата Љубчо Георгиевски, но лидерската позиција за решавање на оружениот конфликт ја презеде тогашниот претседател на Република Македонија Борис Трајковски.

Широката владина коалиција, со посредство на меѓународната заедница, го оконча меѓуетничкиот конфликт со Охридскиот рамковен договор, а потоа влезе и во процес на донесување на уставните измени кои уредија повеќе прашања од правата на малцинските етнички заедници во земјата.

Времето на техничките коалиции и неуспешните обиди за нови широки

Во поново време ги паметиме двата обиди за формирање широка коалиција што ги иницираше СДСМ.

Првиот обид дојде во 2021 година кога сред кризата со Ковоид-19 и економската последователно кои беа продлабочени со блокадата на Собранието од страна на тогашната опозициска ВМРО-ДПМНЕ, Заев понуди широка коалиција во која сите партии би партиципирале во согласност со освоените пратенички мандати. Тоа, според него тогаш, требаше да придонесе за функционалност на Собранието, за помирување во општеството, за департизација на институциите спроведување на реформите во јавната администрација и подобро справување со здравствената и економската криза.

Партиите од албанската опозиција оваа понуда експресно ја оценија како „блеф“, а иницијативата на Заев не наиде на одобрување и кај тогашниот коалиционен партнер на СДСМ во Владата ДУИ. Тие тврдеа дека тогашните меѓу владините партнери не се разговарало за широка коалиција. Али Ахмети тогаш застана на ставот дека не може сите да бидат во власта, дека некој треба да биде и во опзиција, а задача на опозицијата е да не се согласува со парламентарното мнозинство.

ВМРО-ДПМНЕ предлогот на Заев го прочита како поддршка на иницијаторите за вонреден, мартовски конгрес на ВМРО-ДПМНЕ кога во таа партија се појави фракција која беше против Мицкоски. Се чини дека отпорот кај ВМРО-ДПМНЕ се зајакна и заради ставот на Заев кој во таа коалиција ја канеше оваа партија без Мицкоски, затоа што беше на став дека „треба да има човек со кого може да се разговара, со господинот Мицковски не се разговара”. Тоа во ВМРО-ДПМНЕ го видоа како позиција на Заев што го става на линија со иницијаторите кои бараа Мицкоски да замине од кормилото на партијата и идејата пропадна.

Втората понуда за широка коалиција дојде од Димитар Ковачевски во 2023 година кога Владата на СДСМ и ДУИ, заедно со другите во владината коалиција, се најде во ќорсокак на патот за почеток на преговорите за членство во ЕУ кога ВМРО-ДПМНЕ со блокадите во Собранието одбиваше да се прифати „францускиот предлог“ модифициран со вненсувањето на Бугарите во уставот за да почнат преговорите.

Овој пат ДУИ силно застана зад идејата за широка коалиција дури и со предлог партијата воопшто да не биде дел од таков владин состав само за да поминат уставните измени за да се откочи процесот за почеток на преговорите за членство во ЕУ.

Предлогот за широка коалиција овој пат се предлагаше како ад-хок решение за реализација на стратешката цел на Македонија – почеток на преговорите за членство во ЕУ, по што беше, по еден таков историски успех, ќе се одеше на предвремени парламентарни избори.

Да не ја заборавиме и така наречената „Пржинска“ или „техничка“ влада која дојде како решение за од големата политичка криза во 2015/2016 година.

Станува збор за уникатен модел кој ретко може да се сретне во друга држава кој произлезе од т.н Пржински преговори во 2016 година со посредство на меѓународната заедница.

Тогашната власт (ВМРО-ДПМНЕ) и опозиција (СДСМ) ја надминаа политичката криза со договор премиерот да поднесе оставка на 100 дена пред избори за да нема влијание на моќ врз процесот, што дојде како резултат на огромната недоверба во политичкиот систем која одеше дотаму што создаваше огромно сомневање дека владеачаката партијата во заминување пред избори не може да организира и спроведе фер и демократски избори. Со „пржинскиот“ модел опозицијата доби право да именува двајца министри и тоа во ресорите внатрешни работи и труд и социјална политика и да партиципира и со дополнителни заменик министри во ресорите финансии, земјоделство и администрација.

Како што гледаме, и Македонија памети коалиции кои во поновата историја беа единствените можни решенија од кои не секогаш извлекувавме добри поуки.

Можеби сега е време тоа да се промени.