Сите добри глупаци на нашето време: Како престанавме да се плашиме и го засакавме тоталитаризмот

Театарската претстава „Сергеј е многу глупав“ од Димитри Данилов, во режија на Дејана Николовска, во изведба на Народен театар Охрид на „Охридско лето“, го носи духот на апсурдноста на руската авангарда од минатиот век во ново руво

Стојан СИНАДИНОВ

Кога ќе го погледнете опусот на „Чешката школа“ од доцните 60-ти па сè до крајот на 80-те години од минатиот век, неодминлив е впечатокот – но и општо место во историјата и теоријата на филмот – дека тој правец си го обезбеди местото во светската кинематографија со приказните за тн. „мали луѓе“ турнати во посилните и послаби вители на историјата.

Во хрониките на светската литература, пак, иако со далеку поскромен обем, таква позиција заземаат неколку руски писатели. Низ неа се расштркани „необичните“ раскази на Данил (Јувачов) Хармс од 30-те години и делата на неговиот современик, Борис Пилњак, потоа постмодернистичката проза во автобиографски манир на Венедикт Ерофеев („Москва – Петушки“) од средината на 70-те години, па ако сакате и расказите и романите од 70-те и 80-те години на емигрантот од Советскиот Сојуз, Сергеј Довлатов. Во секој случај, неодамна починатата писателка и теоретичарка на литературата Дубравка Угрешиќ, одличен познавач на руската авангарда од 20. век, пред четири децении ја издаде ултимативната Антологија на алтернативната руска проза на хрватски јазик „Pljuska u ruci“. Таа книга и ден денес е одлично сведоштво на процесите во руската литература од советскиот период посветени на споменатите „мали луѓе“ фатени во тркалата на големата историја…

„Сергеј е многу глупав“ на Димитри Данилов го содржи тој благороден дух на авангардната литература. Избирајќи ја неговата драма за сценска предлошка, режисерката Дејана Николовска поставува „стапица“ за главниот лик Сергеј, компјутерски програмер. На почетокот на претставата Сергеј, или Серјожа нагалено (го игра Никола Тодороски), е веќе на сцената, дочекувајќи ја публиката задлабочен во неговиот компјутерски монитор, со типичните гаџети на ИТ „гиковите“ како што се очилата за вештачка реалност (ВР), со кои ги посматра гледачите. Тоа е мала иронија на драмската судбина, бидејќи веднаш потоа еден телефонски повик менува сè. Сергеј добива повик од курирската служба бидејќи треба да му биде доставен пакет; тројцата курири-доставувачи (Стрезо Стаматовски, Горан Стојаноски и Филип Кипровски) се појавувуваат необично брзо, и на некој начин го запоседнуваат станот на Сергеј, „софистички“ поигрувајќи си со термините, па така дефиницијата за достава „во рок од еден час“ значи дека ќе престојуваат кај примачот цел час додека не му го врачат пакетот…

Тука почнува таа суптилна игра на зборови и дијалози, во која куририте имаат супериорна позиција во однос на Сергеј заради извртените вредносни мерила. Ако ваквите надреални ситуации им помагаа на претходно споменатите автори од руската авангарда да ги „визуелизираат“ изворите на тоталитаризмот на нивната ера, кај Данилов ја гледаме суптилноста на неговите коментари во однос на модерниот тоталитаризам на постмодерната информатичка ера во која живееме. Се покажува дека се работи само за нијанси во разликите, поточно во алатките со кои одредена „служба“ манипулира со единката: таа и понатаму е надгледувана, анализирана, а ако затреба, и застрашена.

Поместувајќи ги границите на реалноста – како во визиите создавани од вештачката реалност која е, вака или онака, „влажниот сон“ на секој компјутерски програмер како Сергеј – претставата ги исцртува контурите на магистралата по која се движи тоталитарноста како општествен модел. Ако кај Џорџ Орвел („1984“, „Животинска фарма“) единките беа строго контролирани не само во постапките, туку и во мислите, а кај Олдос Хаксли („Храбриот нов свет“) беа „задушени“ со информации, ракописот на Данилов во поставката на Николовска ни ја појаснува можната симбиоза на тие два тоталитарни модела. Како и да го наречете тоа ново „чедо“ – како звучи терминот информатички тоталитаризам?! – гледате дека процесот не само што не запрел, туку само ја менува технологијата.

Сергеј колку и да е човек на новото време со сите негови „кодови“ на рутината на новото време, се покажува дека тоа е само репрограмирано минато. Затоа и козачката песна што ја исполнуваат куририте, колку и да звучи елегично, ќе ви ги запара ушите со стихот „Русија без војна што е?…“. Куририте со нивните униформирани идентитети, потекло, прашања и приказни за нивните доживувања кај претходните приматели на пакети само го опоменуваат Сергеј дека Орвеловиот „Голем брат“ никаде не заминал. Како, впрочем, и апсурдот. Затоа покрај него е неговата сопруга Маша (Елизабета Стефановска) како отрезнувачка, практична димензија во односите на еден брачен пар: ако сè е зададено во нашите животи, тогаш не треба многу да размислуваш – постапувај како што тој живот налага. Нема таква реплика во претставата, но нејзиниот дух посочува како престанавме да се плашиме од тоталитаризмот и на крајот дури и го засакавме.

На почетокот сведочевме дека Сергеј му се јавуваат за да му достават пакет кој не го очекувал, од непознат испраќач. Кој од нас би се откажал од љубопитноста да го дочека и отвори пакетот што не го очекувал?

Затоа Николовска во нејзината режисерска експликација не греши кога тврди дека „сите ние сме Серјожи на нашето време“. Играта на актерската екипа, сценографијата и костимографијата на Енес Деари, како и музиката на композиторот Сашко Костов, се во духот на прецизирањето и визуелното „дообјаснување“ на таа експликација на поставената „стапица“ за нашиот јунак на старо-новото време, нашиот Серјожа.