Skip to content
Илјадници жени од Источна Македонија се финансиски заробени, без сопствени приходи. Најризичната категорија на овие жени, постари од 50 години, претежно работат во земјоделството.
Зоран Биковски* и Горан Лефков**
Николина Д. е 65-годишна земјоделка од Кочанско. Ја сретнавме на пазарот во Кочани како продава ориз, домати и други земјоделски производи. Целиот свој живот го поминала на поле како дел од семејното стопанство, како неплатен земјоделски работник. Нема ниту еден ден стаж или некаква државна помош.
„Работам од мои 19 години. Завршив средно училиште во Кочани, се омажив и целиот мој живот сум во земјоделие. Сопругот работеше неколку месеци на државно и тие пари се сѐ што имаме добиено од државата како семејство“, вели Николина.
Но, нејзиниот проблем допрва доаѓа. Ни признава дека со годините не може да работи и да произведува храна, како што тоа го правела од порано.
„Годините си го прават своето. Не можам веќе да работам како порано. Не можам да кревам тешко. А знаете дека во земјоделството се бара многу физичка работа. Тоа ни е фабрика на отворено“, вели Николина.
Иако цел живот работи, Николина нема ни ден работен стаж. Парадоксот да биде поголем, оваа жена ги работи најтешките работи во земјоделството, додека паралелно го одржува домаќинството, а одгледувала и деца. Немала право ни на платено породилно отсуство. Од нејзино име или сметка нема плаќано придонеси за пензиско осигурување.
За да исполни услови за пензија, таа треба да има навршено 62 години, да има плаќано најмалку 15 години пензиско и инвалидско осигурување по основ на сопственост или закуп на земјоделско земјиште. Имотот некогаш бил на име на татко ѝ, но како женско дете во семејството не го наследила. Кога се омажила, земјата била на нејзиниот свекор, а потоа го наследил сопругот. Со тоа, Николина немала основ на што да плаќа придонеси. Сега, има доволно години да замине во пензија, но не го исполнува вториот услов – минимум 15 години работен стаж. Како и многу други жени во источниот регион, таа целосно зависи од пензијата на сопругот, исто како што зависи од неговото здравствено осигурување.
Единствениот начин некогаш да остварат право на пензија е преку таканаречена семејна пензија, односно ако сопругот почине прв, па тие да ја наследат неговата пензија. Според законот, семејната пензија им следува на сопружниците кои имаат наполнето 50 години старост.
На слични маки е и нејзината пријателка Душанка од Виничко, која продава млечни производи на пазарот во Кочани.
„Имаме само една минимална пензија дома. Мажот ми имаше 22 години стаж, па доби минимална пензија. Јас исто така немам приходи. Кога бевме помлади, додека мажот ми работеше на државно, јас трчав по нивите. Тој доби некаква минимална пензија, а јас немам ништо. Мора да работам додека срце ми бие. Нема одмор за мене. Иако имам 69 години, немам ниту еден денар, ниту пензија, ниту помош од државата“, вели Душанка.
Пензија само преку сопругот
Овие две жени здравствено се осигурани преку пензијата на нивните сопрузи. Единствениот начин некогаш да остварат право на пензија е преку таканаречена семејна пензија, односно ако сопругот почине прв, па тие да ја наследат неговата пензија. Според законот, семејната пензија им следува на сопружниците кои имаат наполнето 50 години старост. Висината се определува во процент од основата што ја сочинуваат старосната или инвалидската пензија и тоа 70% за еден член на семејството, а за секој нареден уште по 10%, но не повеќе од 100% од основицата.
Жените како Николина и Душанка сочинуваат една голема група на неправедно дискриминирани жени од традицијата, системот и предрасудите што важеле со години, па и децении. По макотрпниот живот на нивите или по домаќинствата што ги сочинувале и по десетина членови, овие жени во годините кога треба да ја намалат својата економска активност, многу често со хронични болести и изнемоштени, немаат од што да се издржуваат.
Како што вели Марина Тошеска, програмска координаторка на невладината ЛАГ Агро Лидер од Прилеп, голем дел од овие земјоделски семејства со годините влегуваат во сиромашните општествени групи кои преживуваат или се на работ на сиромаштија.
„Земјоделските семејства остваруваат годишни приходи од 4.000 до 8.000 евра, што автоматски се категоризирани како сиромашни семејства. Македонските закони се дискриминирачки кон жената во земјоделството на повеќе места“, вели Тошеска.
Таа беше и дел од иницијативата за воведување на платеното породилно отсуство на вработените во земјоделските семејства. Засега оваа иницијатива успеа да пробие само како Програма за поддршка за социјална сигурност на жените кои вршат земјоделска дејност во Министерството за земјоделство, шумарство и водостопанство. Со оваа Програма ќе се доделуваат по 100.000 денари за деветмесечен надоместок за мајчинство за жените земјоделки.
„Програмата треба да биде преточена во закон, а не да остане вака на волјата на министерот. Тоа право мора да го добијат корисниците преку закон“, вели Тошеска.
Невидливи работници
Тошеска вели дека жените во земјоделството се невидливи работници. Благодарение на некои измени во апликациите за субвенции од пред 10-15 години, каде жените управители на земјоделски стопанства добиваа повеќе бодови, повеќе мажи се охрабрија да префрлат земја на жените, за да можат и тие да формираат земјоделско стопанство, па така да може да си плаќаат придонеси. Меѓутоа, постарите, кои немале таква можност, кои останале надвор од системот, се чини, не се видливи за надлежните институции.
За да добиеме слика за тоа колкава е бројката на жени кои се без осигурување во државава, упативме прашања до Фонд на пензиско и инвалидско осигурување (ФПИОСМ). Од таму одговорија дека ФПИОСМ не располага со податоци за тоа колку сопруги на пензионери се здравствено осигурени преку сопругот.
Анализата на организацијата Фајнанс тинк покажува дека околу 250.000 жени во Македонија се домаќинки и се наоѓаат надвор од пазарот на труд. Проценката е дека вредноста на работата на домаќинките е 8% од бруто домашниот производ (БДП). Од друга страна, вредноста на времето што жените го поминуваат во неплатена домаќинска работа и грижа се проценува на 25,3% од БДП, покажува оваа анализа. Нееднаквата распределба на неплатената работа во домаќинството, претежно на товар на жените, кои носат повеќе од три четвртини од домашните обврски, претставува критична пречка за учеството на женската работна сила.
Ова само го потврдува фактот дека многу од човековите права што им се ускратени на жените се економски права. Публикацијата „Предизвикувајќи ги нормите“ на Квинна тил Квинна посочува дека им се ускратува право на труд, на дом, на земјиште и имотни права, право на наследство, право да регистрираат компанија, да отворат банкарска сметка и да конкурираат за кредит под истите услови како и мажите.
Најлоша е состојбата кај Јуручката жена
Има цели групи на жени кои својот живот го поминуваат како домаќинки, без шанса некогаш да остварат право на пензија. Такви се жените од јуручкото население во Источна Македонија, кои живеат на подножјето на планината Плачковица, а ги има и во Радовишко и во Дојранско-Валандовскиот крај. Најголем дел од нив се занимаваат со сточарство, а од земјоделските гранки најзастапено е одгледувањето на тутунот.
Во моментот кога ги посетивме во Плачковичко, го имаа завршено садењето на тутунот, а на нивите се забележуваа жени како го копаат тутунот. Во нивно име зборуваа мажите, бидејќи за непристојна се смета конверзацијата на жените со непознати. Прв наш соговорник беше имамот, Јилмас Алиов.
„Јас сум од селото Кучица. Во нашето село имаме 28 куќи со 150 жители. Најголем дел од повозрасните жени се занимаваат со одгледување на тутун. Останатите жени се занимаваат со сточарство. Мислам дека нашите жени заслужуваат да добијат некаква државна помош,“ вели Јилмас Алиов, имам во џамијата во село Кучица, Општина Карбинци.
На слично мислење е и Емин Мустафа од село Прналија во Плачковичко.
„Јас сум роден во 1967 година. Откако знам за мене постојано сум во земјоделството. Во производството на храна не сум сам, туку е вклучено целото мое семејство, а најмногу сопругата ми помага. Порано чував стока, 20-тина крави, но сега не можам веќе, па со сопругата одлучивме да произведуваме само тутун. Не можам да работам веќе, имам 58 години. Сопругата ми е во години исто. Треба да има некаква помош од државата и за нас“, вели Мустафа.
Годинава тој и неговата сопруга засадиле 15 декари со тутун и тоа ќе им биде единствениот извор на приходи. Рече дека се обидел да ѝ отвори сметка на сопругата во една филијала на банка во Штип, но не му дозволиле, бидејќи таа била без образование и не знаела да се потпише.
Според некои извори само 3-4% од женските деца кај јуручкото малцинство го продолжуваат образованието по завршувањето на четврто одделение. Оваа ги прави исклучително неконкурентни на пазарот на трудот, зависни од семејството во кое се родени или кадешто ќе се омажат.
Според Марина Тошеска од ЛАГ Агро Лидер, доколку државата сака сопствено производство на храна, мора и институционално да ги подржи жените во руралните средини.
„Ние имаме над 260 сончеви денови, имаме обработливо земјиште и со подобра организација можеме сами да си го обезбедиме производството на храна. Не смее земјоделството да биде потценето, а луѓето од селата, иако имаат ресурси за производство, да бегаат на работа во градовите“, вели Тошеска.
Таа смета дека мора да се засили и институционално улогата на жената. Вака како што сега се поставени работите, на жените домаќинки без платена работа, системот не им остава многу можности за сигурна егзистенција на стари години.
Малку им е сиромаштијата, па за лекување плаќаат и партиципација
Жените на пензионерите кои имаат ниски пензии, до 18.000 денари, здравствена заштита остваруваат преку сопрузите, но иако е тоа минимална пензија, тие не се ослободени од партиципација за лекување за повеќето здравствени услуги. Доколку сопругите на пензионери со ниски пензии користат специјалистичко, консултативно и болничко лекување, плаќаат партиципација.
Според ФПИОСМ, има 84.118 корисници на пензии со пензија помала од 18.000 денари, од кои 9.829 се корисници надвор од земјата. За многу семејства плаќањето на 500, па и 1000 денари за здравствена услуга е голем издаток.
Оваа дискриминирачка практика на дело ја посведочивме во делчевското маало Пустевски Ендек. Во дворот на Незват Фејзулов, поразговаравме за овој проблем.
Фејзулов често е по болниците, бидејќи има повеќе хронични болести, како и многу пензионери на негови години.
„Големо олеснување е што сум ослободен од здравствена партиципација. Имам проблем со притисокот, имам стентови, еве сега бев и на контрола на стентот на ногата. Месечно, само за мене за лекарства и превоз до болниците, давам повеќе од 3.000 денари“, вели Незват Фејзулов.
Неговата сопруга Фатима е со неколку дијагностицирани болести. Но, за разлика од Невзат, Фатима, која е здравствено осигурена преку пензијата на сопругот, кога оди на лекар, мора да плати и партиципација.
„Јас сум со мозочен удар. Само за лекови и да отидам на лекар месечно плаќам по околу 4.000 денари. Лековите не секогаш можам да ги земам, оти прво мора да има за храна и за сметки, па после ако остане и за лекови. Не знам зошто на мене ми наплаќаат во болниците? А колку само зборуваа за време на политичките кампањи дека секој заслужува каква – таква пензија. Дека никој нема да биде заборавен. Па нели рекоа дека и на жените кои немаат своја пензија ќе им дадат социјална пензија?!“, прашува Фатима.
„Не можам да сфатам – јас со минимална пензија, каква – таква, кога одам во болница не ми бараат пари, а на сопругата ѝ бараат партиципација. Па мојата сопруга нема приход, таа зависи од мојата пензија“, вели Незват.
Со истиот проблем, во истата населба не чекаа и Сафета и Идавер Ибраимови.
„Јас живеам од пензиичката од Идавер. Ги израснав децата, работев сезонски секаде колку можев. Сега веќе не можам да работам, имам 65 години. Партиите доаѓаа во маалото и ветуваа едно време дека ќе сме замале пензии тие што немаме 15 години стаж. Па барем да нѐ изедначат, да имаме исти права. Не ми е јасно како може за сопругот да не се наплаќа во болница, а за нас да се наплаќа“, вели Сафета.
Упативме прашања до ФПИОСМ, но до објавувањето на овој текст, одговор не добивме.
Правото на здравје и пристап до здравствена заштита се загарантирани со Уставот и се реализираат преку Законот за здравствено осигурување. Во Член 39 од Уставот е дефинирано: „На секој граѓанин му се гарантира правото на здравствена заштита. Граѓанинот има право и должност да го чува и унапредува сопственото здравје и здравјето на другите.“ Според Законот за здравствено осигурување, секој граѓанин има право на здравствено осигурување преку различни основи: вработување, пензионирање, остварен приход во претходната година, член на семејство, ученик, крводарителство и друго. Здравствениот систем функционира врз принципите на солидарност, така што тие што заработуваат плаќаат повеќе во касата, наспроти лицата со ниски приходи кои плаќаат помалку.
По макотрпниот живот на нивите или по домаќинствата што ги сочинувале и по десетина членови, овие жени во годините кога треба да ја намалат својата економска активност, многу често со хронични болести и изнемоштени, немаат од што да се издржуваат.
Најниската годишна здравствена партиципација за семејства со најниски приходи изнесува 8.000 денари, по што се стекнуваат со ослободување од плаќање на партиципација до крајот на годината, за што потврда им издава Фонд за здравствено осигурување. Меѓутоа, и овој износ се покажал премногу висок за одредени категории на граѓани, поради што Владата донесе одлука за формирање на посебна Програма која ги ослободува од плаќање на здравствената партиципација корисниците на минимална пензија и корисниците на Гарантирана минимална помош, како и членовите на нивните семејства.
Ваква пракса е воведена од 2018 година, при што Министерство за труд и социјална политика ги префрла средствата за партиципација за болничко лекување на пензионерите. Одлуката за минатата година е објавена во Службен весник од 22.01.2024 година (бр:13/2024) и се однесува за пензионери чија пензија не надминува 18.000 денари. И додека пензионерите со минимална пензија не плаќаат партиципација, нивните сопруги осигурени преку нив, плаќаат.
Од лицата кои не го уживаат правото на ослободување од партиципација преку брачниот партнер со ниска пензија, најголемиот дел се жени. Овие жени најчесто доаѓаат од земјоделски, повеќедетни или ромски семејства. Овие жени биле домаќинки кои вршеле неплатена домашна работа, работеле на нивите и ги воспитувале децата. Иако биле жртви за семејството и најмалку инвестирале во себе, со својот труд биле економски активни и обезбедувале сигурност во семејството. Тоа се генерации кои создавале и преку својата активност плаќале даноци на државата. Иако на сите претходни избори им беше ветувано дека по навршувањето на годините за пензионирање ќе добијат социјална пензија или друг вид социјална поддршка за нивниот труд, тоа ветување до денес не е исполнето.
* Зоран Биковски е граѓански активист во Организација Жена Делчево.
** Горан Лефков е новинар.
***Локал Актив е онлајн медиум на локалните заедници од Источниот и Југоисточниот регион во РСМ, вклучително и на ранливите групи граѓани и граѓанските организации кои работат со нив.
Локал Актив е основан во рамки на проектот „Поттикнување на граѓанскиот ангажман во локалното владеење“, поддржан од Националниот фонд за демократија (National Endowment for Democracy) од САД.
Локал Актив се надоврзува на активностите на Институтот РЕСИС за унапредување на комуникациските права на граѓаните на локално ниво, преку формирањето на Мрежата од совети на публики во која членуваат повеќе од 60 граѓански организации кои ги застапуваат правата на ранливите групи граѓани низ сите осум региони во РСМ.