Skip to content
Проектот поддржан од Брисел, чија цел е развој на резервите на литиум потребни за електрични возила, ја поттикнува политичката нестабилност на прагот на Европската унија, пишува Politico.
Европската унија постави стратешки удел во резервите на литиум на Србија за да ја поддржи нејзината амбициозна транзиција кон електрични возила. Наместо со очекуваниот напредок, се соочи со „валкана политика“ и еколошки отпор толку сериозен што ги „труе“ односите на Србија со Брисел и ги поткопува нејзините аспирации за членство во ЕУ, пишува Политико.
Проценките велат дека наоѓалиштето на литиум во Јадар содржи доволно од овој метал за снабдување со милион електрични возила годишно, што би задоволило до 25% од европската побарувачка. Депозитот сега е во центарот на напорите на ЕУ да обезбеди критични суровини потребни за транзиција од фосилните горива. Не е ни чудо што рударскиот проект, кој го развива светскиот гигант Рио Тинто, е предложен за поддршка преку Законот за критични суровини (CRMA), кој има за цел да ја намали зависноста на ЕУ од Кина за важни суровини.
Сепак, жестокиот отпор на српските граѓани, загрижени за заштитата на животната средина и обвинувањето на политичките лидери за корупција и непотизам, сериозно се заканува дополнително да ја ослабне поддршката за членство во ЕУ, која е и онака ниска – околу 40%.
Александар Матковиќ, истражувач од Белград и организатор на протестите против рудникот, истакна дека поддршката на ЕУ за проектот Јадар ќе покаже дека економските интереси имаат предност пред основните вредности на Унијата, што, како што вели, ќе има „драматични последици за Србија и за регионот“. Протестите против рударството се дел од поширокиот бран антивладини протести во Србија, при што тензиите дополнително се зголемија откако документарниот филм поддржан од Рио Тинто ги означи противниците на проектот како „руски агенти“.
Ваквите тврдења се повторија и во Wall Street Journal, а активистите дополнително беа обвинети дека работат за ЕУ и Кина.
„Не можеме да бидеме агенти на три различни велесили“, изјави Матковиќ.
На 25 март, европскиот комесар за индустрија Стефан Сежурн откри 47 проекти за стратешки суровини во рамките на CRMA, но меѓу нив немаше проекти надвор од ЕУ – што поттикна шпекулации дека контроверзноста во рудникот Јадар е причината. Комисијата одби да коментира дали спорот за Јадро влијаел на одложувањето на одлуката, но нагласи дека поширокото партнерство со Србија во областа на суровините „во никој случај не го менува пристапот на ЕУ кон основните принципи на процесот на проширување“.
Портпаролот на Комисијата додаде дека партнерството може „да донесе инвестиции во суровини, батерии и е-мобилност, да го стимулира економскиот развој, зелената и дигиталната транзиција и да отвори нови работни места“.
Претседателката на Комисијата Урсула фон дер Лајен напиша на социјалните мрежи дека „Србија мора да испорача реформи во на патот до ЕУ, особено во однос на слободата на медиумите, борбата против корупцијата и изборните реформи“.
Вниманието сега се свртува кон тоа дали рудникот Јадар ќе биде вклучен во следната листа на стратешки проекти на ЦРМА. Сежурне истакна дека „наскоро ќе претстави дополнителни проекти“, истакнувајќи дека оние надвор од ЕУ „нема да исчезнат од картата“.
Доколку Јадар добие поддршка од ЕУ, би имал поголеми шанси за финансирање, но сепак нема да ги има истите привилегии како проектите во ЕУ, како што се забрзаните дозволи и директната финансиска помош.
Европратеничката Хилдегард Бентеле од германската ЦДУ смета дека Јадар е „клучен за Србија, клучен за ЕУ и клучен за целиот автомобилски сектор“.
За многумина во Србија, проектот Јадар сега симболизира дека ЕУ го поддржува рударскиот гигант на сметка на јавниот интерес, ставајќи ги индустриските потреби на Германија и трката да го намали јазот со Кина пред заштитата на животната средина, според Политико.
Недовербата на граѓаните кон властите расте, а многумина сметаат дека корист ќе имаат само политичарите. Инаку, Србија е на најлошото место на Балканот според Индексот на перцепција за корупција на Транспаренси интернешнал.
Веднаш по објавувањето на проектите на ЦРМА, српскиот претседател Александар Вучиќ се сретна со Фон дер Лајен и претседателот на Советот на ЕУ Антонио Коста на вечера во Брисел, каде доби сериозни критики за назадување на демократијата. Лидерите на ЕУ изразија незадоволство од начинот на кој Вучиќ се справува со студентските протести и пошироките демонстрации кои траат повеќе од четири месеци. Вучиќ, од друга страна, ги обвини демонстрантите дека се финансирани од Запад – честа реторика во српската политика, особено во однос на Јадра.
Потекло на приказната
Во 2004 година, геолозите од Рио Тинто, истражувајќи ја долината Јадра, открија висококвалитетно наоѓалиште кое комбинира бор и литиум, кое го нарекоа „јадарит“.
Брзо напред до 2021 година: Рио Тинто најави дека ќе започне со реализација на проектот, со инвестиција од над две милијарди евра.
Оваа најава предизвика масовни протести, принудувајќи ја владата да го прекине проектот Јадар. Тогашната премиерка Ана Брнабиќ тоа го прогласи за „апсолутен крај“ на плановите на Рио Тинто во Србија.
Меѓутоа, во јули 2024 година, Уставниот суд на Србија дозволи продолжување на проектот. Само една недела подоцна, германскиот канцелар Олаф Шолц и потпретседателот на Европската комисија Марош Шефчовиќ отпатуваа во Белград за да потпишат стратешко партнерство меѓу Србија и ЕУ во областа на одржливи суровини, производство на батерии и електрични возила.
Шефчовиќ, сега еврокомесар за трговија, го опиша проектот како „доказ за нашата заедничка посветеност на зелената транзиција“. Шолц го нарече „вистински европски проект“, нагласувајќи: „Пред сè, ни требаат овие батерии“.
Зошто Јадар е толку контроверзен?
И покрај обидите на Рио Тинто да комуницира транспарентно за проектот и да ги ублажи грижите за животната средина, противењето за отворање на рудникот останува силно. Бојана Новаковиќ, лидер на еколошката организација Марш са Дрина, истакна:
„Апсолутно нема место за ископ на литиум во плодна долина, со извори на вода за пиење, подземни води, во долина што ги храни луѓето и каде што генерации земјоделци ја обработувале земјата седум или осум генерации.
Зелените критичари предупредуваат дека ако рударството не се изврши правилно, експлоатацијата на литиум може да ги загади резервите на подземните води и обработливото земјиште од кое зависи претежно земјоделската заедница Јадра.
Небојша Петковиќ од здружението Не дамо Јадар, кој себеси се опишува како проевропски, смета дека ЕУ не е вистински заинтересирана за членство на Србија. Тој го обвинува Брисел дека гледа само на сопствените интереси:
„Тие сакаат да не претворат во нивна база на ресурси и депонија на Европа“, рече тој, нарекувајќи го рудникот стратешки проект за „уништување на Србија“.
Иако Рио Тинто планира да користи сува јаловина (наместо отстранување на течен отпад), експертите предупредуваат дека дури и сувиот отпад не е имун на проблеми, наведува Politico.
Диего Марин од Европската мрежа за заштита на животната средина (ЕЕБ) предупредува дека долината Јадра е подложна на поплави – особено во 2014 година, кога во поплавите во Србија загинаа 57 луѓе и предизвикаа ослободување на тешки метали од блиските рудници. Марин посочува дека иако сувата јаловина е „дефинитивно подобра практика“, тие сепак „не се без еколошки ризици“, вклучувајќи ги емисиите на прашина и потенцијалното загадување со тешки метали.
Според извештајот на Институтот за обновливи извори и регулирање на животната средина (РЕРИ) во Белград, тековната документација за оцена на влијанието врз животната средина поднесена од Рио Тинто не вклучува соодветно отстранување на отпадот од рудникот – таа се занимава само со подземниот рудник.
„Влијанието на отпадот не е соодветно оценето, ниту се предложени соодветни мерки за спречување, елиминирање или ублажување на значајните негативни ефекти врз животната средина“, рече директорот на програмата на РЕРИ, Мирко Поповиќ.
Една од предложените заштитни мерки е ангажманот на независен ревизор, како што е Иницијативата за одговорно рударство (IRMA). Рио Тинто изрази подготвеност да дозволи IRMA да подготви надворешен извештај за проектот Јадар, но директорката на IRMA Ејми Буланџер изјави за Политико дека е тешко да се процени рудник што сè уште не постои.
Исто така, според неа, односот помеѓу Рио Тинто и локалното население можеби веќе е неповратно нарушен:
„Многу е тешко да се врати довербата откако ќе се изгуби“, нагласи Буланже.
Германски интерес
Во самиот центар на напорите на Европа да се натпреварува со Кина во секторот на електрични возила е судбината на германската автомобилска индустрија, која има силно влијание врз ставовите на Берлин – а со тоа и врз приоритетите на политиката на ЕУ.
Проблемот е што Кина веќе има монопол над синџирот на снабдување со критични суровини и производство на батерии, дозволувајќи им на своите производители да произведуваат батерии евтино и во големи количини.
Некогаш шведскиот Нортволт се сметаше за најдобрата надеж во Европа, но неговиот пад ја направи германската автомобилска индустрија уште позависна од кинеските добавувачи. Рио Тинто тврди дека рудникот Јадро нема да ги носи истите еколошки ризици како некои други рудници, бидејќи ќе користи метод за складирање на сув отпад, наместо течен.
Директорот на проектот Jadar, Чад Блут, вели: „Нашиот отпад е цврст како тула. Не може да лебди, не може да се сруши“.
Ситуацијата со германските производители на автомобили потсетува на нивното рано влегување на кинескиот пазар во 1980-тите, кога тие мораа да основаат заеднички вложувања и да ја споделат технологијата со кинеските компании. За Mercedes-Benz, BMW и Volkswagen, кинескиот пазар денес е најпрофитабилниот пазар за поддршка на нивните скапи фабрики и работна сила во Европа.
Европската асоцијација на производители на автомобили (ACEA) вели дека недостатокот на домашна експлоатација на суровини во Европа: „Ја прави домашната индустрија зависна од други земји и надворешни фактори за снабдување… од клучно значење е Европската унија да го поддржи развојот на европскиот синџир на вредност за батериите“.
Сепак, обезбедувањето суровини е само еден дел од сложувалката. Германските производители на автомобили заостануваат зад кинеските ривали во однос на технологијата и трошоците, загрозувајќи го нивниот удел на пазарот и профитот во Кина.
Притисокот се чувствува и дома: Audi во март објави дека ќе укине 7.500 работни места до 2029 година како дел од планот на групацијата Volkswagen да ги намали трошоците и да ја олесни транзицијата кон електричните возила.
Иако проектите како Jadro не се клучни за успехот на европските производители на автомобили, тие се тест за способноста на ЕУ да се ослободи од кинеската доминација како дел од нејзината економска стратегија за раздвојување, пишува Politico.
„За Србија, долгорочен кандидат за членство во ЕУ, овој договор претставува можност да се доближи до Европа и да ги забрза пристапните преговори“, рече портпаролот на Здружението на германската автомобилска индустрија (ВДА).
Документарен скандал
Европскиот парламент во февруари се вклучи во полемиката организирајќи проекција на документарниот филм „Не во мојата земја“, во кој се тврди дека локалниот отпор и националните протести против ископувањето литиум во Србија се резултат на незнаење или руска дезинформација, пишува Политико.
Проекцијата во Брисел, на која присуствуваа 100 демонстранти, беше проследена со дебата во која учествуваа пратеникот Бентеле, организаторот на протестот Матковиќ и претставникот на Рио Тинто за Србија, Маријанти Бабиќ. Филмот, во режија на Питер Том Џонс, директор на Институтот за одржливи метали и минерали на КУ Левен, беше критикуван од противниците на рудникот за, како што рекоа, промовирање на проектот и исклучување на критичарите.
Џонс ги отфрли тие обвинувања, тврдејќи дека самите противници на проектот одбиле да учествуваат во дебатата: „Тоа е многу свесна стратегија на противниците – да не учествуваат, да ги избегнуваат дебатите“, рече тој за Политико.
Во Белгија, отворено писмо потпишано од академици, истражувачи и студенти ги повика организаторите на фестивалот Доквил да го откажат прикажувањето на филмот, опишувајќи го како: „Портпарол на државната пропаганда и корпоративните интереси на Рио Тинто“.
Поради страв од протести, проекцијата на фестивалот Доквил беше откажана.
Истражувачот Ник Фолкер од организацијата MiningWatch Portugal истакна дека институтот KU Leuven „има неколку билатерални договори со рударски и литиумски компании, вклучувајќи го и Рио Тинто“.
Во одговорот за Политико, КУ Левен и Џонс негираа дека соработувале со Рио Тинто или дека добиле средства за снимање на филмот, тврдејќи дека проектот е „целосно финансиран од универзитетот“ и дека „ниту една надворешна компанија немала никакво влијание врз неговата содржина“.
Рио Тинто одби да го коментира филмот за Политико.
Иднината на Србија
Борбата за рудникот Јадар не е само прашање на литиум – туку и прашање на тоа кој има право да ја дефинира иднината на Србија. За многу граѓани, претстојното одобрување од ЕУ на проектот Рио Тинта се чувствува како соучесништво во систем во кој профитот има предност пред интересите на граѓаните, а грижите за животната средина се игнорираат заради геополитичките цели. Србија, која води нерамномерно надворешнополитичко балансирање меѓу големите сили, се соочува со тензии и во земјата и во односите со надворешните актери, според Политико.
ЕУ сега врши зголемен притисок врз Белград за појасно усогласување со европските интереси. Предупредувањата за „клиентелизмот на ресурсите“ – каде државните и корпоративните интереси се испреплетени додека јавноста е исклучена од процесот на донесување одлуки – стануваат се погласни.
„Искрено верувам дека е политичко самоубиство да се даде каква било поддршка на овој проект – за која било политичка фракција, и во Србија и во Европа. Никогаш не сум видел проект што предизвикува вакво ниво на опозиција“, рече Бојана Новаковиќ.
Амбициите на Србија за членство во ЕУ сега висат на конец, додека ЕУ истовремено ги турка своите планови за обезбедување на суровини. Без разлика дали Србија ќе стане рударска колонија или не, земјата е во уште поголем хаос во услови на сегашна нестабилност.
