Skip to content
Освен војната во Украина, најголемиот предизвик во надворешната политика за ЕУ е конфликтот во Газа. По долготрајни преговори и повеќе од година и пол отсуство на јасен став за ова прашање, доаѓа нова фаза во размислувањето во рамките на Европската Унија
Кога вестите беа преплавени со слики од ужасот предизвикан од масовното страдање на цивилите во Газа, не само што земјите-членки како Шпанија, Ирска и Словенија одлучија да ја признаат Палестина и да повикаат на прекин на геноцидот, туку беше создаден и притисок врз ЕУ како целина да преземе заеднички, конкретни мерки против Израел, сè со цел да се постигне прекин на огнот.
Така, на 15 јули 2025 година, беше дискутирано за прегледот на Договорот за асоцијација меѓу ЕУ и Израел (en. AA – Договор за асоцијација), осврнувајќи се на долгорочните загрижености за израелските напади и блокадата на хуманитарната помош за Газа. За да се проценат реалните шанси за негово суспендирање во догледна иднина, содржината на договорот, механизмите што овозможуваат негово замрзнување, како и пречките што стојат на патот за донесување таква одлука се анализирани подолу.
Прашањето за суспендирање на Договорот доаѓа од Хаг
Една од најмоќните алатки на ЕУ за надворешна политика е Договорот за асоцијација. Кога Србија го потпиша со ЕУ, вклучувајќи ги и другите земји од Западен Балкан, тој претставуваше нова фаза во меѓусебните односи, што овозможи продлабочување на економските и политичките врски.
Таквиот договор, сепак, беше потпишан од ЕУ и Израел долго пред овој регион, уште во 1995 година, а стапи на сила пет години подоцна. Тој документ претставува правна рамка што ги регулира политичките, економските и трговските односи, со посебен акцент на намалувањето на повеќето тарифи, отворањето на пазарите и вклучувањето на Израел во различни програми на ЕУ.
Клучната одредба е Член 2, кој гласи: „Односите меѓу страните, како и сите одредби од самиот Договор, ќе се засноваат на почитување на човековите права и демократските принципи, кои ги водат нивните внатрешни и меѓународни политики и претставуваат суштински елемент на овој Договор.“
Токму оваа формулација се издвојува најчесто денес во контекст на дискусиите за евентуалното суспендирање на Договорот.
Не треба да биде изненадувачки што иницијативата за суспендирање на Договорот за асоцијација меѓу ЕУ и Израел дојде од Холандија. Станува збор за држава која изградила европски, па дури и светски имиџ како членка која не само што има беспрекорна држава во областа на владеењето на правото, туку става и посебен акцент на кривичната одговорност за воени злосторства.
Главната судница на Меѓународниот суд на правдата во Хаг
Во оваа област е познато дека Меѓународниот кривичен суд за поранешна Југославија, Меѓународниот суд на правдата на Обединетите нации и Постојаниот арбитражен суд се наоѓаат во Хаг. Со таков државен „резиме“, темата за спречување на понатамошни злосторства во Газа се најде на агендата на ЕУ откако холандскиот министер за надворешни работи испрати писмо до високата претставничка за надворешна и безбедносна политика Каја Калас на 6 мај 2025 година.
Таа побара преиспитување на Договорот врз основа на член 2, кој ги обврзува страните да ги почитуваат човековите права и демократските принципи. Во меѓувреме, Холандија посочи дека до завршувањето на истрагата нема да го поддржи продолжувањето на тригодишниот Акциски план на ЕУ и Израел, потег што ќе спречи понатамошно продлабочување на односите. Ваквите потези ги ставаат сите земји-членки во позиција јасно и гласно да одлучат за прашањето што ќе го обликува кредибилитетот и насоката на европската надворешна политика на долг рок.
Помеѓу дијалогот и санкциите
Фактот што Холандија, како земја што традиционално има добри односи со Израел, го покрена прашањето за суспендирање на Договорот за асоцијација, предизвика бран реакции низ ЕУ. Затоа не е изненадувачки што високиот претставник Калас, две недели по холандската истрага, официјално започна процес на преглед за да се процени усогласеноста на Израел со човековите права и демократските принципи, што е првиот чекор во процесот што на крајот би можел да доведе до суспендирање на договорот.
Земји како Франција, Белгија и Ирска се придружија на повикот за преглед, верувајќи дека плановите на Израел за долгорочна окупација на Газа ги загрозуваат перспективите на мировниот процес. Вкупно, 17 земји-членки отворено го поддржаа барањето на Холандија. Од друга страна, членки како Унгарија и Австрија категорично ја отфрлаат секоја можност за суспендирање на договорот, инсистирајќи на продолжување на дијалогот и соработката.
Овие земји предупредуваат дека санкциите би биле контрапродуктивни и дополнително би ги оддалечиле страните од мировен договор. Таквата поделба дополнително го комплицира процесот на донесување одлуки, бидејќи едногласноста на членовите на ЕУ е потребна за суспендирање на Договорот за асоцијација.
Целосното суспендирање на Договорот останува последната, „нуклеарна“ опција, а Советот на ЕУ наместо тоа би можел да одлучи да ја суспендира соработката во одредени области. На 17 јули 2025 година, високиот претставник Калас презентираше дури девет опции, а суспензијата на АА како десетта, меѓу кои се прекинување на политичкиот дијалог и суспензија на безвизниот режим.
Додека членовите го разгледуваат тоа, Комисијата на 28 јули 2025 година предложи делумно суспендирање на учеството на Израел во програмата Хоризонт Европа, таргетирајќи ги стартапите и малите бизниси со револуционерни иновации и нови технологии кои имаат потенцијал за двојна употреба, како што се оние во сајбер безбедноста, беспилотните летала и вештачката интелигенција. Предложеното суспендирање е насочена акција за обесхрабрување на понатамошни напади врз Газа и нема да влијае на учеството на израелските универзитети и истражувачи во колаборативни проекти и истражувачки активности во рамките на оваа програма.
За да биде усвоен предлогот на Комисијата, тој мора да добие поддршка од квалификувано мнозинство во Советот на Европската Унија. Како што конфликтот продолжува да се разгорува, наредните месеци ќе донесат уште поинтензивна дебата во рамките на ЕУ, спротивставувајќи ги оние кои повикуваат на порешителен одговор против оние кои инсистираат на постепен пристап базиран на дијалог.
