Турција ќе реставрира четири џамии во Македонија: три во Скопје, една во Битола

Турција ќе реставрира џамии во Македонија – три историски во Скопје и една во Битола – со што повторно се отвора прашањето како државата се грижи за османлиското наследство, а како тоа го прави Анкара. Со новиот протокол потпишан меѓу Исламската верска заедница и Управата за вакафи на Туркије, четири значајни сакрални објекти добиваат шанса за обновување и враќање на функцијата која со децении им била ограничена или загрозена.

Протоколот е потпишан минатата недела во Скопје од поглаварот на ИВЗ, Шаќир еф. Фетаи, и Синан Аксу, генерален директор на Управата за вакафи. Документот предвидува конкретни проекти: реставрација на џамијата „Хасан Баба“ во Битола и обнова на три скопски џамии – Балабан, Јахја-паша и Иса-бег. Со тоа, турската државна институција која управува со верски и хуманитарни фондови го продолжува својот веќе видлив траг во заштитата на исламското наследство на Балканот.

Во Битола, фокусот паѓа на „Хасан Баба“ џамија – објект сместен во западниот дел на градот, на раскрсницата меѓу улиците „Цар Самуил“ и „Ѓорѓи Стерјовски – Џоџа“, во маалото кое битолчани го знаат како Маџар Маало. Џамијата е подигната меѓу 1628 и 1640 година, за време на владеењето на султанот Мурат IV, а во 1883 година ја обновил Фазли-паша, командант на Третата османлиска армија во Битола. Во дворот се наоѓа и турбето на Хасан Баба, накшбандска гробница од 17 век, што дополнително ја засилува историската и духовната тежина на комплексот.

За битолчани, ова не е прв пат Турција да влегува како клучен финансиер во зачувувањето на османлиското наследство. Последните години со турски средства беа реставрирани Исак-џамијата и Хајдар Кади џамијата, започна ревитализација на комплексот околу Хаџи-Махмуд-бег џамијата, како и на Коџа Кади џамија, кои се сметаат за врвни примери на османлиската сакрална архитектура во градот. Така, Битола станува еден од најјасните примери за тоа како турските фондации ги обединуваат верската, дипломатската и културната улога во регионот.

Во Скопје, трите избрани џамии се длабоко втиснати во ткивото на Старата чаршија и нејзината околина. Џамијата Хаџи Балабан, сместена меѓу Куршумли-ан и малата Дуќанџик џамија, се датира во XV век, со натпис кој упатува на 1440 година. Иако денес е во релативно добра состојба, низ децениите претрпела низа интервенции и оштетувања, па реставрацијата треба да донесе враќање на првичната архитектонска мерка и достоинство.

Јахја-пашина џамија, изградена во 1504 година, долго време важела за една од најимпозантните џамии во Европа надвор од Истанбул и Едрене – со голема купола и минаре високо повеќе од 55 метри. Низ историјата била неколкупати реновирана и оштетувана, а кон крајот на XIX и XX век двапати ја погодил гром. Денешната реставрација, ако биде осмислена внимателно, би можела да го врати чувството дека над Чаршијата повторно стои големиот бел камен храм кој со векови бил еден од симболите на градот.

Иса-беговата џамија, на просторот северно од Султан-Муратовата џамија и спроти Бит-пазар, е уште постар слој од истата приказна. Изградена во 1475 година како завештание на Иса-бег – третиот отомански управител на Скопје и човекот кој го поставил урбанистичкиот костур на градот – таа сериозно пострадала во земјотресот од 1963 година, кога било срушено и минарето. Новата реставрација не е само архитектонска интервенција, туку и обид да се зачува трага од градот каков што бил пред катастрофата и забрзаното урбанистичко искривување на втората половина од XX век.

Во сите овие случаи, турската страна настапува преку Генералната дирекција за вакафи, институција која во себе ги спојува државните, верските и културно-дипломатските интереси на Анкара. Од перспектива на Турција, станува збор за природно продолжување на грижа за вакафското наследство од османлискиот период, но и за меко присуство на Балканот. Од перспектива на локалните заедници, пак, овие проекти се често единствениот реален пат напуштените или полузатворени џамии да се претворат во функционални верски и културни простори.

Она што останува како отворено прашање е улогата на македонската држава во оваа слика. Додека Турција финансира и изведува реставрации, државните институции најчесто настапуваат како формални партнери во делот на дозволи и заштита на спомениците на културата. Дел од стручната јавност предупредува дека без јасна државна стратегија за османлиското наследство, ќе се создаде парадокс – џамиите во Македонија ќе бидат спасени од пропаѓање, но нивната иднина и наративот околу нив ќе бидат напишани претежно од надвор.

Сегашниот протокол за реставрација на „Хасан Баба“, Балабан, Јахја-паша и Иса-беговата џамија е, во таа смисла, и можност и предупредување. Можност – затоа што четири значајни споменици на културата добиваат реална шанса за сериозна конзервација. Предупредување – затоа што повторно открива дека без турските вакафи и фондации, многу од овие објекти би останале препуштени на тивко умирање зад заклучени врати.