Skip to content
Кога ИТ експертот Влатко Милошевски започнал да го создава „Лексиконот на странски сликари во Македонија 1850-1950“ во виртуелна форма како интернет-сајт, а подоцна и како печатено издание во форма на монографија, тоа било плод на неговиот обид да ги собере сите достапни информации за активностите на странските сликари, илустратори, графичари, скулптори и уметнички фотографи кои што ја посетиле Македонија и создале уметничко дело инспирирано од земјата, културата, традицијата, природата или историските настани во Македонија и македонските етникуми, во временска отсечка од еден век.
Неговата методологија подразбира дека уметничкото дело е оригинална креација во маслена техника, акварел, цртеж или илустрација со молив, графит, мастило, туш, гваш или пастел, уметничка фотографија, графика од типот на гравура, бакрорез, дрворез, гравура врз линолеум, сува игла, литографија, скулптура…
Трагајќи по странските сликари кои престојувале или ја посетиле Македонија како географски регион и комуницирале со македонските етникуми – сите етнички групи кои живееле во посочениот период, етнички Македонци, Албанци, Турци, Власи, Срби, Роми, Бугари, Грци, Муслимани од нетурско потекло, Евреи и други – креаторот на Лексиконот создава вистинска галерија на епоха и автори.
Рацин.мк во неколку продолженија ќе приопшти дел од приказните во таа богата галерија на слики, автори, инспирации и судбини, со редакциска опрема на текстот и фотографиите.
Камили во Скопје
14 мај 2019 година. Се разбудив со нова порака од мојот Интернет пребарувач кој трага по „македонска“ уметност. Унгарската аукциска куќа BÁV Zrt од Будимпешта на нивната аукција на 15-ти мај нуди поголем пастелен цртеж насловен „Скопие, Вардар со замок 916 II / 6“ од унгарскиот сликар Јанош Вазари (Капошвар, 1867 – Будимпешта, 1939).
„Унгарeц? Не се појавуваат Унгарци така често “, си помислив. Лексиконот има само неколку записи на унгарски уметници што ја посетиле Македонија со многу оскудни детали: Бела Крон (само информација дека бил во армија во Првата светска војна во Македонија), Густав Миклош (1888-1967 / бил со француската војска во Солун и студирал византиска уметност таму) и Јозеф Шекељ (1838-1901 / фотографот што ја направил првата фотографија од Охрид во 1863 година). Одлучив прво да наддавам и победам, а потоа да истражувам кој е сликарот.
Аукцијата започна. Цртежот „Скопје“ беше ставен при крајот на каталогот. По неколку часа чекање, конечно, цртежот беше понуден на продажба. Започнав со ниска почетна понуда. И тогаш се случи шок. Лавина на наддавања од целиот свет се влеа кон овој цртеж. Цената отиде 5 пати над нејзината почетна вредност во рок од 1 минута.
„Што се случува овде?“, си помислив. Ме обзеде еуфоријата, ги отпуштив сите кочници и тргнав фронтално во наддавањето на сѐ или ништо. На крајот победив, но морав да наметнам сериозно штедење во наредните месеци за да сѝ го исплатам ова задоволство. Сликата пристигна од Будимпешта; беше поубава отколку на фотографиите. Почнав да истражувам за Јанош Вазари.
Јанош Миклош Вазари (30 ноември 1867 – 19 април 1939) потекнува од влијателно унгарско семејство. Негов чичко бил Колос Ференц Вазари, Надбискуп од Естертерм (Esztergom). Студирал уметност на престижните академии за ликовни уметности во Будимпешта, Минхен и на академијата Жулиан (Julian) во Париз. Од Париз го донел француски импресионистички стил во Унгарија, што го направил многу успешен во неговото време.
Кога се пензионирал, веќе неколку години страдал од срцеви заболувања, па затоа што неговата здравствена состојба се влошувала, тој направил планови засекогаш да се насели во селото Тата, каде што поседувал вила и поминал многу лета сликајќи. Овие планови беа спречени од неговата ненадејна смрт, во Будимпешта, но Тата сепак стана негово последно место за одмор. Улица и основно училиште во Тата се именувани по него.
За време на Првата светска војна служел како дописник од српскиот фронт и неговот ликовен стил станува подраматичен. Очигледно бил стациониран во Скопје, каде што направил цртежи, акварели и масла на платно од сцени од градот. Мојата потрага по неговиот „скопски“ период ме одведе во колекцијата на Националната галерија на Унгарија, во која има едно негово мошне необично дело насловено „Караван со камили во Скопје 1916 година“, масло на платно.
„Камили во Скопје во 1916 година? Лудо, но …. како да го имам видено ова некаде порано“, си помислив. Сцената со камили ми ги врати спомените во 2012 година кога ја видов литографија на германскиот сликар Франц Хекендорф (1888-1962) со наслов „Караван со камили 1918“ (Kamelkarawane).
Франц Хекендорф (1888-1962) бил германски сликар и еден од основачите на важната модернистичка уметничка група „Берлин сецесија“. За време на Првата светска војна служел во германската војска во Македонија помеѓу 1916 и 1917 година, а во 1918 година патува со германската армија во Месопотамија. Помеѓу 1943-45 година бил уапсен и осуден за помагање на своите еврејски пријатели да избегаат и бил испратен во концентрационите логори Валдшут и Маутхаузен. Успеал да преживее и станал после војната професор на ликовните академиите во Виена, Салцбург и Минхен.
Тогаш кога ја открив оваа литографија, си помислив дека ова е сцена од Месопотамија заради композицијата со камили што не можев да го поврзам со Македонија, и затоа што во отисокот на литографијата беше и годината на создавање – 1918 година. Но, унгарското откритието ме натера да ја преиспитам и да погледнам повнимателно оваа литографија.
И навистина. Сум занемарил еден важен детал. Литографијата е направена и објавена во 1918 година кога завршила војната, но таа е направена според еден негов мал цртеж од 1917 година, направено во Македонија:
„Значи, во Големата војна имало камили во Македонија, но зошто и каде?“. Продолжив да истражувам. Истражувањето ме одведе во британскиот Империјален воен музеј во Лондон.
Империјaлниот воен музеј (The Imperial War Museum) во Лондон поседува две германски фотографии од 1917 година кадешто се гледа дека турската армија ги користела овие животни за транспорт во Големата војна. Животните не биле донесени во Македонија за да ги забавуваат македонските овчари и селани. Вистинската причина за нивното присуство може да се најде во едно сведоштво на еден британски војник од 1916 година запишано во Музејот на британската национална армија:
Марширањето е многу жешко и заморно и добиваме жед што не може за згасне со било каков пијалак; нашите шишиња со вода се многу скапоцена работа. Шишињата се полнат пред да тргнеме и никој не смее да пие додека не се даде наредбата, иако ние копнееме да го испразниме шишето полно со тој сладок пијалок. Луѓето имаат потешкотии да го одржат снабдувањето со вода, која треба да се носи во кожни мевови на мазгите.
Одиме по долгиот пат кон Серес, еден од ретките пристојни патишта во земјата, потоа се дели… Почнувам да губам интерес за животот и кога повторно ќе легнам би сакал да останам таму и да умрам, но има некоја чудни сила која вели „издржи“ сè додека не се струполиш од чиста исцрпеност… Низ бескрајната ноќ, ја ставаме едната нога пред другата, со болки во секој зглоб.
(Од Дневникот на војникот Џорџ Вези / George Veasey, 8-ми баталјон Оксфордшајр Бакингемшајр лесна пешадија / The Oxfordshire and Buckinghamshire Light Infantry, јули 1916 година)
Зошто армијата користела камили во Македонија?
Војниците на македонскиот фронт се соочиле со врело лето и многумина подлегнале на топлотен удар. Британските трупи користеле мазги и велосипеди и патувале обично ноќе. А тука била и епидемијата од маларија која за време на кампањата во Македонија убила 160.000 британски војници. Патиштата во Македонија биле оскудни, воените конвои се движеле по карпести патеки.
Овие пустински услови ја направиле употребата на камили поповолна од коњите и мазгите. Камилата може да помине до 26 часа без вода и може да носи и 2,5 пати поголем товар од мазгата. Камилите од бактринска сорта со две грпки се значително поотпорни на вируси и бактерии отколку коњите и мазгите.
Турската војска ја следела традицијата на раните исламски освојувања, кога Арапите успеале да им се спротивстават на византиските и персиските империи истовремено, и да ги поразат и двете, што довело до драстично намалување на територијата на византинското царство и целосно уништување на персиското царство.
Камилите одиграле голема улога, со тоа што им дозволувале на Арапите брзо да се мобилизираат и да префрлат засилувања и материјали од едното бојно поле на другото, низ тешкиот пустински терен од кој нивните противници не очекувале напад.
И покрај тоа што биле малубројни, Арапите успеале да ја задржат иницијативата и постојано да напаѓаат, искористувајќи ја нивната можност за брзо собирање и концентрирање на своите сили. Подвижноста што ја добиле со камилите им овозможила да изберат кога да се борат, ако околностите се поволни, и кога да се повлечат назад во пустината кога нивните непријатели имале предност. А кога ќе се повечеле од едно место се појавувале од друго место, стотици милји подалеку и започнувале офанзива од тоа место. Подвижноста на камилите им овозможила во исто време да прават диверзии на непријателската територија, од сите правци преку нивните граници, постојано сеејќи хаос во земјата на нивните непријатели.
Камилите во војување не ги користеле само Османлиите, туку и западните цивилизации. Наполеон користел корпус со камили во неговата француска кампања во Египет и Сирија.
Неславната улога на камилите во американската граѓанска војна
Американците планирале да користат камили во Граѓанската војна. 34 камили биле донесени во пролетта 1856 година за да бидат префрлени со вагони од Албукекер до Лос Анџелес, но лобито на мазки и магариња во Мисури започнале со негативна кампања. „Камилите“, велеле тие, „се со лош табиет, смрдливи, тврдоглави и грди. Најлошо од сè што не би научиле англиски“. На крајот лоби групата за мазги и магариња победила. Камилите биле ослободени во пустината во Аризона да таму да шетаат и живеат слободно. Последниот потомок на оригиналното стадо бил заробен во дивините на Аризона во 1946 година.
Во доцниот XIX-ти и поголемиот дел од XX век, камилските трупи биле користени за пустински полициски операции и патролирање во британските, француските, германските, шпанските и италијанските колонијални војски.
Во Големата војна, Турците не биле единствените со камили. Британската Бригада на Империјалниот камилски корпус (ICCB) била пешадиска бригада, со камили во составот, што Британската империја ја формирала во декември 1916 година за време на Првата светска војна за служба на Блискиот исток. ICCB станала дел од египетските експедитивни сили и се борела во неколку битки во кампањите на Сенуси, Синај и Палестина и во Арапскиот бунт. Бригадата претрпела 246 жртви и била распуштена во мај 1919 година, по завршувањето на војната.
. . .
Работата на Лексиконот ме носи на многу неочекувани патувања слично на ова – од откривањето на ново име на некој уметник, до студијата за употреба на камили во воените дејства. Ваквите патувања се една од најубавите работи во овој проект. Никогаш не знаете каде ќе ве однесе следниот откриен сликар.
(Продолжува)
