Што претставува механизмот за јаглеродно гранично прилагодување (СВАМ) на ЕУ за македонските компани?

Светска банка, поддржана од австриската Влада преку Центарот за климатска поддршка на Западен Балкан, даде длабинска анализа на економските импликации на Механизмот за прилагодување на границите на емисија на јаглерод диоксид на Европската унија (CBAM) за Северна Македонија. Предводена од вишиот економист Сања Маџаревиќ Сујстер и нејзиниот тим, студијата произлегува од наодите на Климатскиот преглед на јавните финансии на Македонија.

Со ЕУ-регулативата 2023/956 е воведен механизмот за јаглеродно гранично прилагодување (анг. Carbon Border Adjustment Mechanism – CBAM) што пропишува плаќање на јаглеродна давачка при увоз на производи во ЕУ чие производство е поврзано со високи емисии на јаглерод диоксид. Согласно регулативата, механизмот за јаглеродно гранично прилагодување се однесува на шест групи производи: железо и челик, алуминиум, цемент, вештачко ѓубриво, водород и електрична енергија.

Со значителното потпирање на Северна Македонија на пазарите на ЕУ за извоз, студијата открива критични ранливости и можности поврзани со оваа трансформативна политика.

Механизмот за јаглеродно гранично прилагодување на ЕУ пресметковно започна да се применува од 1 октомври 2023 година, а со плаќање на јаглеродната давачка при увоз во ЕУ ќе се започне од 1 јануари 2026 година. Притоа регулативата предвидува постапност во плаќањето на јаглеродната давачка во периодот 2026 − 2034 година со цел плаќањето на целосниот износ да се постигне во 2034 година. Ваквите одредби се пропишани за да обезбедат доволен временски период на прилагодување на сите актери на кои се однесува механизмот – увозниците во ЕУ, извозниците од трети земји (надвор од ЕУ) и институциите во овие земји.

Механизмот е предвидено да функционира на следниов начин − увозниците од ЕУ при увоз на производите од споменатите шест индустрии ќе купуваат јаглеродни сертификати што ќе соодветствуваат на цената на јаглеродот што би се платила доколку производот е произведен според ценовните правила на ЕУ. Цената на јаглеродот флуктуира и зависи од различни фактори, а во изминативе неколку години најголемо влијание имаше цената на енергијата. Во февруари 2023 година, цената за 1 тон јаглерод диоксид во ЕУ достигна 100 евра споредено со 25 евра/тон на почетокот на 2020 година. Просечната цена за 2023 година беше околу 85 евра/тон. Оваа цена служи како основа за пресметка на јаглеродната давачка при увоз на споменатите производи во ЕУ. Колку е таа повисока, јаглеродната давачка е поголема, што создава поголем притисок кај производителите за намалување на јаглеродните емисии што може да се постигне преку вложувања во нови технологии. Иако се скапи, компаниите треба да ги направат овие инвестиции што е можно побрзо, имајќи предвид дека од 2030 година натаму јаглеродната давачка ќе претставува многу поголем товар.

Доколку за производот што се увезува во ЕУ производителот има валиден сертификат дека веќе платил јаглеродна давачка во земјата на производство, платената давачка целосно се признава. Доколку таа давачка е помала отколку пресметката според важечката цена за јаглерод/тон во ЕУ, тогаш остатокот се доплаќа при увозот во ЕУ и претставува приход за ЕУ. На пример, ако во земјата производител е платена јаглеродна давачка од 50 евра/тон, а цената на јаглеродот во ЕУ изнесува 70 евра/тон, износот што треба да се доплати е 20 евра/тон за увезените производи од наведените шест категории.

Тоа значи дека механизмот за јаглеродно гранично прилагодување овозможува јаглеродната давачка да не се плаќа во ЕУ, туку да се пропише во националната регулатива и да се влева во националниот буџет. Зависно од домашната цена на јаглеродниот диоксид ќе се определи дали е потребна доплата за оваа давачка во ЕУ. Ова е поттик за земјите извознички на гореспоменатите производи да извршат регулирање на ова прашање со цел да обезбедат собирање на средства преку јаглеродната такса, што може да се искористат за поддршка на декарбонизацијата на индустријата, на зелени инвестиции или на други проекти за справување со климатските промени.

Анализата, спроведена користејќи го макроекономскиот модел MINDSET на Светска банка, процени две сценарија: постепено укинување на дозволите за слободни емисии во ЕУ и воведување на CBAM. Иако целокупното економско влијание врз Северна Македонија може да изгледа скромно, со проектиран БДП да се намали за 0,3%, последиците специфични за индустријата се значајни. Клучните сектори, вклучувајќи ги оние за алуминиумот и челикот, се особено изложени на ризик поради нивниот висок интензитет на емисии во однос на стандардите на ЕУ. Проектираните загуби во производството за овие индустрии би можеле да се приближат до 2%, поттикнати од дополнителните трошоци поврзани со надоместоците за CBAM наметнати на извозот што ги надминува реперите за емисии на ЕУ.

Овие ефекти се прошируваат надвор од поединечните индустрии за да ги нарушат синџирите на вредност. Потпирањето на Северна Македонија од извозот на пазарите во ЕУ значи последици од синџирот на снабдување за индустриите како транспортот и услугите, кои зависат од овие тешки производствени сектори. Без прилагодувања за усогласување со цените на јаглеродот во ЕУ, нацијата ризикува да ја изгуби конкурентноста во овие клучни индустрии.

Влијанието на CBAM ќе се почувствува и на пазарот на трудот во Северна Македонија, при што се очекуваат околу 1.500 загуби на работни места, првенствено во индустриите во кои доминираат мажи, како што се рударството, алуминиумот и производството на челик. Овие загуби произлегуваат од падот на извозот и производството во секторите кои силно зависат од трговијата со ЕУ. Намалувањето на платите и вработеноста може дополнително да се бранува низ економијата, што ќе доведе до намалени приходи на домаќинствата и ограничена потрошувачка на потрошувачи, што пак влијае на услужните и малопродажните индустрии.

Вреди да се забележи родовата разлика во овие влијанија. Се очекува дека секторите во кои доминираат мажи, како што е рударството, ќе го сносат најголемиот дел од загубата на работни места, што дополнително ќе ја влоши нееднаквоста во приходите во погодените заедници. Со оглед на тоа што мажите имаат најмногу работни места во овие индустрии, пошироките социо-економски ефекти веројатно ќе се бранат низ семејствата и регионите зависни од овие работници.

За да се спротивстави на овие предизвици, извештајот наведува низа проактивни препораки за политики. Воведувањето на цените на емисииите на јаглерод диоксидот во секторите опфатени со CBAM е критичен чекор за намалување на надоместоците што се плаќаат директно на ЕУ и наместо тоа да се генерираат приходи за домашните напори за декарбонизација. Инвестициите во обновливите извори на енергија и мерките за енергетска ефикасност се подеднакво важни за намалување на емисиите, подобрување на индустриската конкурентност и создавање нови економски можности.

Друга клучна препорака вклучува усогласување на пазарот на електрична енергија во Северна Македонија со единствениот пазар на електрична енергија на ЕУ. Таквата интеграција може да помогне да се намалат емисиите од производството на енергија, што е значаен придонес во трошоците за CBAM за извезените стоки. Дополнително, спроведувањето на Акциониот план за праведна транзиција ќе обезбеди поддршка за работниците и заедниците кои се најпогодени од CBAM, нудејќи можности за преквалификација и други социо-економски заштити.

Иако CBAM претставува значителни ризици, тој исто така ги истакнува можностите за Северна Македонија да се усогласи со глобалните климатски цели и да ја модернизира својата економија. Со намалување на интензитетот на јаглерод диоксид и инвестирање во зелени технологии, земјата може да ја подобри својата позиција на пазарите на ЕУ и да привлече инвестиции во одржливи индустрии. На пример, напорите за декарбонизација во секторите како цемент и алуминиум би можеле да ја позиционираат Северна Македонија како регионален лидер во производството со ниска содржина на јаглерод, создавајќи конкурентни предности на долг рок.

Анализата на Светска банка нагласува дека CBAM не е само политички предизвик, туку критична можност за трансформација. Со справување со емисиите преку стратешки инвестиции и реформи во политиките, Северна Македонија може да ги ублажи непосредните ризици и да го отклучи долгорочниот потенцијал за раст. Спроведувањето на цените на јаглеродот, иницијативите за обновлива енергија и стратегиите за транзиција на работната сила се суштински чекори кон оваа цел.

Со вистинската мешавина на политики, Северна Македонија не само што може да ги намали негативните влијанија на CBAM, туку и да се појави посилна во декарбонизираната глобална економија. Овој проактивен пристап ќе ги заштити ранливите сектори и работни места додека ја позиционира земјата како конкурентен играч во еволуирачкиот трговски пејзаж на ЕУ. Со искористување на оваа можност, Северна Македонија може да премине кон позелена, поодржлива иднина, обезбедувајќи економска отпорност и управување со животната средина во годините што доаѓаат.

Какви предизвици наметнува механизмот за јаглеродно гранично прилагодување за македонските компании?

Македонските компании што ќе бидат најмногу засегнати од механизмот за јаглеродно гранично прилагодување се производителите на железо и на челик. Оваа индустрија учествувала со 12 % во македонскиот извоз во 2023 година, а над 60 % од вкупниот извоз на железо и на челик бил реализиран на пазарот на ЕУ. Покрај врз металната индустрија, механизмот ќе има ефекти и врз индустријата за алуминиум која околу 50 % од својот извоз во 2023 година го пласирала на пазарот на ЕУ. Притоа оваа индустрија е увозно зависна − околу 44 % од увозот во 2023 година потекнувал од земји надвор од ЕУ што, исто така, ќе влијае врз пресметките на емисиите на јаглерод диоксид содржани во финалните производи наменети за извоз во ЕУ. Во таа смисла, потребно е навремено приспособување и на оваа индустрија кон барањата што ги поставува механизмот за јаглеродно гранично прилагодување со цел да се задржи ЕУ како извозна дестинација.

Главните предизвици за македонските компании во однос на механизмот за јаглеродно гранично прилагодување се поврзани со пресметките на емисиите на јаглерод диоксид содржани во нивните производи. Имајќи предвид дека пресметковниот период на примена на механизмот започна во октомври 2023 година, македонските компании веќе се соочуваат со барања од нивните трговски партнери од ЕУ да достават пресметки за емисиите на CO2. Повеќето од македонските компании ги користат однапред дефинираните вредности од страна на ЕУ за влезните вредности на нивните производи затоа што поставувањето и развивањето на сопствени системи за мерење бара стручност, време и финансиски ресурси. Вредностите на ЕУ често резултираат со повисока јаглеродна давачка, меѓутоа се наједноставни за користење.

Со цел да се подигне капацитетот на компаниите за нивно (по)брзо дејствување во однос на механизмот за јаглеродно гранично прилагодување, потребно е подигнување на нивото на општото и на деталното познавање на овој механизам кај деловната заедница. Во таа смисла, надлежните институции и коморите треба да имаат клучна улога во поглед на дизајнирањето и на институционализирањето на соодветна поддршка. Поддршката треба да подразбира и едуцирање на компаниите за концептот на јавни „зелени“ финансии што вклучува јавни давачки со еколошки предзнак, што ќе се користат за заштита на животната средина и справување со климатските промени. Воедно, овие давачки се инструмент за подигнување на свеста на деловната заедница дека таа може директно да придонесе за подобрување на состојбите во оваа сфера во земјата, а истовремено може да бидат инструмент за притисок врз креаторите на јавните политики за наменско трошење на собраните средства.

Што може и што треба да се преземе во однос на механизмот за јаглеродно гранично прилагодување?

Механизмот за јаглеродно гранично прилагодување, што се смета за клучна алатка на политиките на ЕУ за справување со т.н. истекување на јаглерод, може да има значително влијание и врз вклученоста на македонските производи во регионалните и во глобалните вредносни синџири. Имено, плаќањето на јаглеродната давачка во ЕУ ќе ги поскапи македонските производи, а може да доведе и до намалување на извозот во ЕУ.

Имплементацијата на механизмот треба значително да ги подобри условите за трговија со ЕУ, меѓутоа непреземањето активности за негова имплементација може да ги влоши условите за трговија на Северна Македонија. Проширувањето на опсегот на оданочување и промената на начинот на пресметување на емисиите на јаглерод би ја влошиле промената во условите за трговија. Резултатите сугерираат дека треба да се преземат изводливи мерки за зајакнување на меѓународната соработка, промовирање на изградбата на обединет национален пазар на јаглерод и диверзификација на извозот и воспоставување цврст систем за сметководство за емисиите на јаглерод со цел да се ублажи негативното влијание на механизмот за јаглеродно гранично прилагодување на ЕУ.

Северна Македонија со ЕУ како главен трговски партнер несомнено ќе биде погодена од механизамот за јаглеродно гранично прилагодување на ЕУ. Извозот на Северна Македонија во ЕУ расте во последниве 10 години, од 305 милиони евра во 2013 година на 660 милиони евра во 2022 година. Во периодот 2013 − 2022 година, извозот на производи од железо и од челик од Северна Македонија во ЕУ учествувал со околу 10 % од вкупниот извоз. Со оглед на големиот обем на трговија меѓу Северна Македонија и ЕУ и карактеристиките на јаглеродно интензивните карактеристики на извозот на Северна Македонија, давачките за јаглерод при увоз во ЕУ неизбежно ќе имаат негативно влијание врз извозот на производи со интензивна потрошувачка на јаглерод од Северна Македонија и нивните сродни сектори. Затоа, пред да бидат формално наметнати давачките при увоз, од големо значење е да се формулираат насочени мерки за ублажување на влијанието на CBAM-механизмот врз надворешната трговија на Северна Македонија преку проценка на можното влијание на CBAM увозната давачка на ЕУ врз извозот на Северна Македонија во ЕУ.

Во контекст на идното дејствување во однос на механизмот за јаглеродно гранично прилагодување, можни се две сценарија. Првото сценарио е засновано на претпоставката дека нема да има промени во законодавната, во организациската и во институционалната рамка за декарбонизација на Република Северна Македонија. Ова сценарио подразбира дека нема да се воведе јаглеродна такса или јаглероден данок во Република Северна Македонија. Согласно ова сценарио, извозот на македонски производи во ЕУ ќе подлежи на плаќање на јаглеродна давачка во Унијата, почнувајќи од 1.1.2026 година.

Исто така, овој случај се потпира на предусловот дека во земјата нема да се воспостави систем за следење, известување и верификација (анг. Monitoring, Reporting and Verification – MRV) на јаглеродните емисии. Спроведувањето на првото сценарио е најнепосакуваната варијанта за било која држава. Ова сценарио подразбира трансфер, односно плаќање на парични средства во ЕУ за јаглеродот вграден во производите на македонските компании, доколку не се преземаат активности за воведување на данокот за јаглерод во Република Северна Македонија. Како што е наведено погоре, регулативата CBAM предвидува можност за одбивање на веќе платената цена на јаглеродот во земјата на производство, што значи дека се достапни и други сценарија.
Втора опција би била до 2026 година да се воспостави данок на јаглерод за домашното производство и емисија на CO2. Исто така, тоа имплицира дека системот за следење, известување и верификација (MRV) на јаглеродните емисии треба да биде воспоставен и да се применува. Пожелно е да се дејствува во три области: (1) формирање на цени за емисии на СО2 како израз на цената на загадувањето и да се воведе данок на јаглерод; (2) преземање секторски реформи за поддршка на приоритетите на зелената транзиција и (3) зајакнување на националните институции за поддршка на агендата за зелени реформи.

Посилна институционална рамка е од витално значење за поодржлива македонска економија и исполнување на различните меѓународни обврски на земјава. Ако Република Северна Македонија одлучи да усвои сопствен систем за цени на јаглеродот, земјава ќе треба да има цврста рамка за систем за следење, за известување и за верификација (MRV) на јаглеродните емисии − процес за мерење на емисиите на јаглеродните гасови намалени со активности за ублажување на временска рамка и воспоставување на акредитирана трета страна за верификација.

За да се подготват за примената и за влијанието на механизмот на јаглеродно гранично прилагодување (CBAM), македонските компании ќе треба да преземат чекори за да ја проценат нивната почетна точка и да изградат стратешки пакет со алатки. Тие треба да го земат предвид следново:

– Навремено да се разбере влијанието на регулативата за јаглеродно гранично прилагодување. Компаниите ќе треба да пресметаат како граничната јаглеродна давачка ќе влијае на нив низ синџирот на вредност во однос на приходите, на трошоците и на средствата. Сите производители и извозници во Северна Македонија треба да го проценат и да го одредат нивото на влез на јаглерод од нивните доставувачи (дали тие доаѓаат од „еколошки“ нации или региони или потекнуваат од земји и региони со високо загадување и високо влијание на јаглерод). Првично производителите и извозниците што имаат влез од ЕУ и од САД ќе бидат помалку погодени и во поповолна позиција во споредба со оние кои имаат влез од Азија.
– Да се постигне соодветно разбирање за динамиката на воведувањето на граничната јаглеродна давачка. Секој производител и извозник мора да стане целосно свесен за процесот на мерење и на проценка на содржината на јаглерод (без разлика дали се мери од независен орган или со примена на просечното мерење утврдено од ЕУ). Врз основа на овие проценки, економските оператори треба да ги формулираат своите политики за набавки.
– Увозниците од ЕУ треба да ги добијат потребните информации од нивните партнери (извозници) што не се членки на ЕУ, вклучително и од Северна Македонија за да можат правилно да го користат новиот систем. Македонските производители и извозници на производи со висока јаглеродна компонента треба да се погрижат да имаат соодветно мерење на емисиите на јаглерод, одобрено од независно регулаторно тело, или да се запознаат со просечната стандардна процедура за мерење.
– Да се предвидат сценарија и политики за извозот во Европската Унија во иднина и методите за справувањето со конкуренцијата. И покрај тоа што извозот од Северна Македонија е бесцарински врз основа на одредбите од Спогодбата за стабилизација и асоцијација, новиот механизам на гранично јаглеродно прилагодување (CBAM) ќе наметне извесни увозни даноци во ЕУ за македонскиот извоз кој е категоризиран како јаглеродно интензивен. Во таа насока треба да се направи (пре)формулирање на јавната политика за декарбонизација на домашното производство, што ќе ги засегне македонските компании, а во насока на приспособување кон барањата на новата регулатива на ЕУ.

Зајакнувањето на капацитетот за следење и за известување, заедно со преземањето на обновливите извори на енергија, се најперспективните опции за ублажување на влијанието на CBAM врз Северна Македонија. Бидејќи обврските за известување на CBAM веќе се воспоставени од 1 октомври 2023 година, засегнатите македонски компании веќе се соочени со многу предизвици бидејќи не се навикнати да подготвуваат детални извештаи за количината на вграден СО2 за производите што ги извезуваат во Европската Унија. Тие се соочуваат со тешкотии во прецизното мерење и известување на нивните емисии на јаглерод поради недостаток на воспоставени системи и експертиза во оваа област. Ова може да доведе до потенцијална неусогласеност со барањата предвидени во механизмот за јаглеродно гранично прилагодување на ЕУ и поврзаните казни. Во овој поглед, потребно е навремено усвојување на законодавството за следење, за известување и за верификација на СО2 и да обезбеди нејзино спроведување. Следствено, потребно е поддршка на домашната индустрија колку што е можно повеќе за да се прилагоди на бирократските оптоварувања предизвикани од механизмот за јаглеродно гранично прилагодување на ЕУ или на јаглеродната давачка за увоз во ЕУ, истовремено со нови инвестиции во зелената енергија и воспоставување на сопствен систем за цени на јаглеродот.

Извор: Devdiscourse ( медиумска платформа за стории за различни развојни теми, пристапи, политики, програми или софистицирани алатки за анализа на ИТ и големи податоци за катализирање на развојниот пејзаж во светски рамки).