Авторитарните стапици на неолиберализмот со души

На Мусолини му се припишува една изрека во која тој го споредува владеењето со еден народ – со кубење пердуви од жива кокошка. Постапката подразбира извесен напор од страна на владетелот да ја држи цврсто кокошката и да внимава да скубнува пердуви – ни преспоро, ни пребрзо, таман колку да обезбеди кокошката да не дава отпор.

Емилија ЦЕЛАКОСКА

На Мусолини му се припишува една изрека во која тој го споредува владеењето со еден народ – со кубење пердуви од жива кокошка. Метафората е слична на познатиот концепт на „варена жаба“ – и двата концепти се во врска со постепеноста на воведување на нови работи, но изреката со жабата е многу попозната, веројатно не само затоа што е постара, туку затоа што крајот на жабата симболизира 100% завршена работа. Жабата умира (стопроцентно), промашувајќи ја точката на сварување при постепеното загревање на водата.

Можно со промисла, Мусолини избира да зборува за постепеноста во варијанта во која главниот лик (кокошка) не умира, има можности да бега и така да преживее. Исто така, подразбира извесен напор од страна на владетелот да ја држи цврсто кокошката и да внимава да скубнува пердуви – ни преспоро, ни пребрзо, таман колку да обезбеди кокошката да не дава отпор. Потоа, на жабата ѝ е фино во топлото додека не се свари, а на кокошката не ѝ е убаво, ама ќе истрпи колку за едно скубење, па ќе заборави. Важно, тој што ја скубе обезбедил да нема ненадејна силна реакција долго време. Со оглед на авторитарниот правец во неговите искажувања, можеби во оваа метафора Мусолини исто така замислил и дека добрите промени се редовно болни, па народот заради болката би можел да ги одбие сите тие добрини, немајќи доволно свест да сфати дека болното би било во интерес на самиот народ. Најпосле, Мусолини самиот себе се опишувал како визионер кој ја разбира „големата слика“. Веројатно кокошката останува жива во неговата приказна затоа што народот мора да биде жив за да се управува, но, како и за изборот на лик со пердуви, ако индивидуата не го гледа бенефитот од својата жртва, тогаш тоа, според Мусолини, би било затоа што е кратковида, со кокошји ум. Но, меѓу другото, и со ова го поплочил патот до пеколот.

Ете, некој овде може да рече дека неговото размислување можеби не е толку далеку од вистината или барем дека има некои вистини во неговото резонирање, на пример, дека добрите работи се секогаш болни или дека народот е збирштина без многу ум. Но, ни едното не е сосем така, иако личат на изворни причини за состојбите, бидејќи, на пример, денешните невронаучници високо ги ценат одлуките на колективните тела – роевите, живите невронски мрежи, итн. Така, мора да се биде овде многу појасен, оти сепак експериментот со фашизмот заврши стравотно. Но, ако „само” нејасноста е проблем, зошто, тогаш, некој би рекол, денес повторно има „доброволци“ за скокање по авторитарните плочки, нели тоа укажува дека го погодил правецот? Не, јасноста е таа што го одредува правецот, затоа што постепеноста на дејствата со кои авторитаризмот се раѓа и опстанува, акумулира грешки, распад. Постепеноста и самата носи парадокс, суштински, тоа е старогрчкиот „Соритес парадокс” (колку мали камчиња можеме да ги наречеме „купче”, σωρός). Тоа формира недоследности заради нејасните предикати, што лесно се претвораат во невистини. Невистините, во конфронтација со реалноста се тие што навистина носат болка. Се разбира, согледувањето за парадоксот во врска со предикатната нејасност не е доволно за да се поправи јасноста, туку мора да се види со што се исполнува таа, а потоа, токму предикатната нејасност да се искористи во насока на развој наместо распад.

Секогаш, во сите случаи во историјата и светот, народот има помалку информации од лидерот, потоа лидерот не може секогаш да размислува доволно добро, секогаш има информации што ги игнорира, итн.

Што е проблемот со нејасноста? Секогаш, во сите случаи во историјата и светот, народот има помалку информации од лидерот, потоа лидерот не може секогаш да размислува доволно добро, секогаш има информации што ги игнорира, итн. Или, едноставно, дури и тој не знае сѐ, но сѐ е на неговата одлука. Сето ова го цементира присуството на предикатната нејасност во насока на зголемување на ентропијата, со немериторни, своеволни до мизерни дејства на автократот, дури и со најдобра намера и во најдобра волја. Меѓутоа, може да се направи превенција и/или поправка на последиците од предикатната нејасност (или од, евентуално, намерното пополнување на предикатите со контрадикторно ѓубре), а со тоа и спречување на авторитаризмот и неговите распаѓачки последици за општеството. Да видиме како.

Прво, да разбереме дека општествата не се равенки, па ни чесното просејување на „решенијата” и „вистинските причини” отпосле (кога е сѐ јасно), не се премногу ефикасни во детали, освен како генерална поука. Рационалниот пат не ги наоѓа решенијата на тоа ниво, па затоа треба навистина да се префрлиме на микроскопот кој ги гледа особеностите на колективите. Досега многу пати се покажало дека проблемот некаде во себе го содржи своето решение.

Во случајот со авторитаризмот, диктаторите погодуваат дека самиот народ е посебен вид „суштество”, но не е кокошка, особено што кокошката не е направена пердув по пердув, колку и да се трудат да ја отелотворат таа идеја со своите постепени дејствија. Сметајќи дека и временската постепеност му оди во прилог, диктаторот  манипулира со нејасноста, но посакуваниот правец редовно му станува еден куп од исплеткани кабли за не многу долго време. Тоа се случува затоа што временската постепеност е суштински проблемот на идни непредвидливости (иако некое време може да се „вади” на best guess). Постепеноста треба интегрално да се следи во самата содржина на дејствата („скубење на пердувите”), не само површно да се перципира временски, бидејќи така се води секое сметководство, за да се забележат изворите на кривите правци. За среќа, тоа следење, и во содржината, и во времето, се многу шематски за автократите. Сите автократи сакаат да им е лесно владеењето, не иновираат многу, дејствуваат небаре како по Икеа мануал, што ни овозможува да продреме суштински во колективизмот наспроти индивидуалното и обратно. За да си имаат меѓусебно влијание тие две страни, всушност треба да најдеме кои индивидуални квалитети (и „неквалитети“!) се воедно и колективни во општествата. Тоа е елемент што може да го пренасочи колективизмот да не стане авторитаризам или фашизам, па можеби и дури да дејствува на негово отстранување ако се зачнал некаде по патот.

Сите автократи сакаат да им е лесно владеењето, не иновираат многу, дејствуваат небаре како по Икеа мануал, што ни овозможува да продреме суштински во колективизмот наспроти индивидуалното и обратно.

Всушност, има литература за тоа како теоретски би спречила автократија, но не сум задоволна, бидејќи идеите подразбираат услови на силна демократија, каде што некаде во ланецот од трите власти (законодавна, извршна и судска) не може да пројдат самоволности, па тоа би го спасило системот. Некој, притоа, може да рече вака: „Па ако јавноста си е среќна со волјата на еден човек, нели е тоа демократски?“ Но, тоа е воедно и начин на којшто демократијата, доколку постои, било во силна, било во климава форма – се излизгува кон авторитарност. Можеби називот „самоуправување“ некому му е застарен, но демократијата е токму тоа – колективно самоуправување, само системски уредено така-и-така. Сега, секако дека во една демократија има институции за спроведување на моќ за присила без тоа да значи дека се изгубила демократијата, но има точка после која системското практикување на моќта за присила не е конзистентна со ниедна форма на колективно самоуправување. Тоа што е тешко да се дефинира каде е таа точка не значи дека таа не постои, туку баш да нѐ предизвика да го најдеме тој преод. Како добрите желби за народот почнуваат да стануваат стеги, па злодела?

Некој, притоа, може да рече вака: „Па ако јавноста си е среќна со волјата на еден човек, нели е тоа демократски?“ Но, тоа е воедно и начин на којшто демократијата, доколку постои, било во силна, било во климава форма – се излизгува кон авторитарност.

Она што сигурно го знаеме, дури и во нашето не толку одамнешно искуство, е дека респектот кон „цврстата рака“ е погрешна работа. Автократските влади се лоши влади и причината за тоа е зголемување на опсегот на предикатната нејасност со првобитната дадена институционална моќ, во повратна спрега, до „исплеткување на каблите“. Имено, концентрација на моќ во малку раце не овозможува носење одлуки кои би биле прописно обмислени, со прописни истражувања за проблемите и дискусија за решенијата – зошто некои се добри, зошто некои се лоши, дали се бира најмалото зло или поголемото добро… Притоа, без оглед на паметните и добри особини на вождот и на тие околу него (макар што тоа е реткост), неизбежни се игрите на лојалност, па многу брзо лојалноста оди на сметка на мудроста, ласкањето на сметка на објективноста, а критиката, која тешко дека е посакувана имајќи ги предвид околните амбиции, значи недоверба на владетелот. Сето тоа „дворјанчење“ понатаму по удолница тркала голема топка на нескромност, несамодоверба и самоволие. Ова брзо води до репресија, како и до идеи дека граѓанинот не треба да има поим за работите на владетелот, т.е. народот да биде само кокошка што се скубнува. Но и во обратната насока, „маките“ на вождот во врска со репресијата воедно стануваат извор на нервозна човечка самоконфликтност, неприфаќање критика, презир кон обмисленоста, итн., во повратна спрега. Ова е деструктивна осцилација на силата, како мост што се ниша во резонанс, каде што притисокот на режимот просто го стимулира отпорот кон себе. Тоа не поминува без некакво рушење, но зависно од длабочината на која се нашла гореспомнатата точка во едно општество, до кадешто се практикувала моќта на присила, последиците соодветно ги менуваат сфаќањата за владеењето. Втората Светска војна тоа го направи, но сепак последнава деценија нешто се промени, скоро како да се заборавило тоа знаење.

Насекаде во светот ентропски се јавуваат одразите на првобитниот парадокс за авторитарноста (оној – ако знаеме дека е лоша за граѓанството, зошто се појавува пак). Одрази кои се исто така пародоксални како нејзиното одново живнување, после толку перипетии со неа. На пример, на денешните ултрадесни движења, кои по дефиниција шират расистички наративи за супремација на белата раса, се придружуваат и луѓе со друга боја на кожата! Како е можно тоа? Навистина, како што наведуваат по научните трудови, има многу причини од индивидуална психолошка природа, секако и од економска природа, од социјална и социопсихолошка природа, дури, одговор може да се најде и од авторитарната страна – преку токенизмот, кога авторитарноста сака да се маскира како демократска. Но, заедничкото во сите овие одговори се состои во тоа што придружувањето кон авторитарна група е реакција на несигурниот, исплашениот граѓанин од ексклузијата (по една или повеќе основи) којашто таа група ја зрачи во општеството кон сите останати. Односно, одговорот на таа ексклузија што авторитарната група ја создава, за многумина може да биде многу едноставен – придружување на ексклудирачката група, со изнаоѓање божемен „рационален“ аспект кој му годи – обично од економската страна, но и просто смирување дека не е ексклудиран веќе. Притоа, за граѓанинот кој сега е „инклудиран“ во лојалната авторитарна група, главната морално-вредносна поставеност на групата му е сосема неважна, комотно може и да не постои. Ова ја претвара авторитарната лојална група во берза, во некоја проширена форма на неокапиталистички режим на функционирање врз луѓе. „Неолиберален“, некој дал назив наместо  неокапиталистички. Оваа берза е супер-ултра-неолиберална бидејќи не е само за слободен пазар со стоки и услуги, туку и со души, конзистентно со противењето на социјална држава (многу ограничен welfare state).

Освен со „либерал- “ во името, неолиберализмот уште посуштествено ја маскира Ахиловата пета на авторитарноста, на следниот начин: Она заради што се „инклудира“ во лојалната група не е инклузија, а мрежата на групата воопшто не е солидарна. Таа е берза, неретко е олигархиски центриран супермаркет, во кој секој е пакет со социо-економска вредност. Ако потсетува на партија, особено ако во името содржи „национал-” (читај: македонска, а што „помакедонска“ – толку повеќе), тогаш тоа воопшто не е случајно. Комбинациите од „национал-” со „социјал-” се оксиморони, бидејќи „национал-” ексклудира, а „социјал-” би требало да инклудира, но се претвара само во придавка за означување на колективност. Фашизмот на Хитлер, „национал-социјализмот” е таква невозможна кованица, која се прелеала во „колективна ексклузија”, т.е. нацизам. Во поново време сличен оксиморон е „национал”- со „демократ-” заедно. Демократското е пандан на „социјал-“, бидејќи институциите, кои ја прават државата, ако се демократски, тогаш се самоуправни, па се од истата инклузивна природа како и концептот за држава (за народот кој живее во неа). Партиите кои си се дефинираат со оксиморон на „национал”- и „демократ-” заедно, слично како несреќата Хитлер, прелеваат значење на колективно ексклудирачко „национал-“. Како такви, се некомпатибилни со државноста и со демократски (т.е. уредно самоуправно) организиран систем. Затоа сите „национал-” партии, здруженија и самите индивидуални конкуренти за вождови се претвараат во ексклудирачки колективистички структури и така конвергираат кон авторитаризам.

Да видиме што ексклудираат авторитарните глави. Основите за ексклузија „по книга” се совпаѓаат со некоја од основите на дискриминација, со тоа што „инклузијата“ во една ексклудирачка организација е купопродажен индивидуален чин, а не вистински инклузивен општествен чин и како таков, ја зајакнува ексклузијата. Значи, нема многу чекори за да се види дека тоа ја зголемува авторитарната група. Сега, некои од левите анти-концептуалисти кои антиконцептуалноста ја заменуваат со еднаквоста, ја „решаваат“ ексклузијата со „несвест“ за категоризацијата по разни основи во општеството, сметајќи дека категориите не ги носат инхерентно своите ознаки, на пример, националноста за еден човек е тотално измислена категорија која само му ја отстранува еднаквоста со другите во општеството. Теоретски, ваквата „несвест“ е супер, бидејќи никоја индивидуа длабоко вредносно во себе не се опишува со етикета како полот, или националноста, или расата, или социоекономското потекло, годините, или со разни „припадности“ ваму или таму. Но, како да се спречат ексклудирачите во трката за „брза“ етикета со некоја од карактеристиките од тие основи за ексклузија/дискриминација, да не ја користат, или, евентуално, да не биде така „брза“ и заразна? За такво нешто веќе би требало образованието и самосвеста да се на високо ниво, што го прави прашањето, во пракса, да се прашува сaмото себе во круг (petitio principii).

Ова укажува дека клучот за отстранување или превенција од авторитаризам мора да се бара инверзно од залагањата на ексклудирачките групи. Воедно да бидат особености кои се прастари, со оглед дека пештерското во нас упорно не изумира, освен што би биле и сеопфатно колективни. Тие би можеле да бидат емпатијата, солидарноста и дејството на општествена инклузија. Овие се најизвртувани, можеби и така можеме да ги идентификуваме како противотрови на авторитарноста, впрочем сведоци сме дека цел систем се окупираше за да насочува нивна замена со „корисни“ пандани на припадност во група наместо општествена инклузија, видови на фаворитизам наместо солидарност, како и симпатизерство (на лојална група/партија) наместо емпатија. Целиот систем од институции, кои по дефиниција би требало да се израз на колективната општествена самоуправност за спроведување на општествената инклузија, солидарност и емпатија, лојалната авторитарна група ги презеде (сведоци сме) за низ нив берзански да „инклудира“ лојални на себе во групата, за да ги инјектира во институциите на фаворитистички начини, до комплетна замена на емпатијата во неетичност, немериторност, корупција. Од друга страна, емпатијата, солидарноста, инклузивноста се вградени човечки потреби, па според тоа тие не се напорните, туку товарот е на авторитарниот ексклудирачки таргет врз нив. Тие генерираат енергија за соработка и имаат јасна неконфликтна вмрежувачка моќ врз колективот, па можат да ги поправат локалните несигурности од предикатната нејасност. За нив не треба образование, критичко мислење, ниту особена интелигенција. Но, треба стрпливост додека да станат сеопфатна колективна атмосфера, море кое лекува.

Претставниците на народот кои не се крстат со оксиморони на „национал-” туку со конгруентни меѓусебно „социјал-” и „демокра-“, би требало да можат да го спроведуваат правилно тоа колективно, солидарно, емпатично самоуправно владеење со што „демокра-” се операционализира како од упатство за употреба: Три стандардни независни столба на власт, преку кои општествено се аплицираат инклузијата, солидарноста и емпатијата. Но, за жал, неолиберализмот пука и во овие души. Социјал-демократијата денес во цел свет се обидува да наоѓа квадратура на кругот врзувајќи го капитализмот со емпатијата, но тоа е речиси иста оксимороника како со „национал-“. Имено, механизмите на капитализмот се базирани на индивидуалната алчност (исто така стар, пред-пештерски инстинкт), па во услови на „социјал-” алчноста се колективизира така што ентропски преовладува над „демокра-” (институциите). И ова се лизнува накај олигархиски супермаркет од души, но не мора баш во секој случај и не во повратна спрега. Конгруенцијата на -„социјал-” и „демокра-” со социјалниот концепт на државата, односно демократијата како формална апликација на тој концепт сепак држи вода. Алчноста, навистина, има потенцијал да биде верижно заразна, но тоа не може да ја квалификува за споредлива по моќ со мрежните алтруистички квалитети на еден колектив, ниту пак е недвосмислено позитивна за да биде елемент на самоодржување на колективот (од конзервативните вредности е примеров). Постепеното верижно заразување со алчност не само што генерички создава конфликт меѓу нејзините корисници и жртви, туку ако не се забележи во постепноста дека се пробила бројноста/границата на алчноста, тогаш се пробива и државната граница.

Партискиот систем и државата се спротивставени со истиот оксиморонски парадокс. Партиите изигруваат неолиберална конкуренција на капиталистички немериторен начин соодветно на неолиберална берза за души, а државата е социјална по дефиниција.

Партискиот систем и државата се спротивставени со истиот оксиморонски парадокс. Партиите изигруваат неолиберална конкуренција на капиталистички немериторен начин соодветно на неолиберална берза за души, а државата е социјална по дефиниција. Капитализмот, да се сетиме, не оперира со пакети од личности, туку со стоки и услуги, па со социјализмот, затоа, не се инхерентно спротивставени на ниво на психологијата на еден колектив, туку проширувањето кон суровиот неолибералистички концепт на социоекономски пакети од луѓе кои доброволно се нудат на, на пример, партиските берзи, генерира ексклудирачка динамика и пад на колективното самоуправување (демократија) кон некој вид на робовладетелство. Бидејќи економскиот систем историски знаеме дека има големо влијание на вредносниот систем на општествата, тогаш конгруентен со државата е некој модел на социјалистички систем (сигурно не комунистички!), со сета вмрежена солидарност и инклузивност на ниво на институции, а која би успеала да го подзапре прелевањето на капитализмот врз човечката душа и филозофија на живеење.

Значи, кога зборуваме за колективни системи, тие немаат баш човечки ум, но сепак преводот во пракса не е дека умот им е кокошји, напротив, ја постигнуваат голата вистина за себе, како и секој рој, како невронска мрежа. Дали од незнаење или со намера, системот (партиски) што сме го создале за нејзина реализација – ја искривува. А авторитарноста – дополнително. Ентропијата и онака кубе „пердув по пердув” неприметно, што значи, автократите, дури и со најдобри намери, бидејќи редовно влегуваат во ексклудирачките динамики, само го забрзуваат скубењето, односно ентропијата, а со тоа и распадот на колективот. Неолиберистичката подлога на сѐ, па и на сфаќањата за реалноста и светот, го атомизира општеството, ги кине колективните вредности и програмирано ги исмева и најмалите актови на солидарност. Но, колективите токму со колективните вредности се намалувачи на ентропија: Акумулацијата на мали солидарности, емпатии и вистински инклузии постепено го прави колективот самоуправлив наместо управуван. Уште повеќе, вака е решен и проблемот на идни непредвидливости, (кошмарот на сите авторитарни вождови), на природен начин, како развојно самоисполнувачко пророштво. Плус, милина е, просто, да се сведочи како авторитарните структури се ронкааат обидувајќи се во пропагандата за себе да се прикажат вистински емпатични, солидарни и инклузивни, а притоа изгледаат глупаво кога не можат да го исполнат тоа. Авторитарните финти и кадри се изветвени и кокошката им е избегана или е на пат да избега.