Уставен суд повторно ќе решава за платите на судиите и обвинителите

Во пресрет на крајот на годината, прашањето за платите во правосудството повторно се враќа на дневен ред – овојпат пред Уставниот суд. На седница закажана за 24 декември, судот треба да разгледува иницијативи со кои судии и јавни обвинители бараат уставна проверка на законските измени што ги намалија коефициентите за пресметка на нивните плати, со аргумент дека ваквата интервенција е удар врз независноста и предвидливоста на нивниот материјален статус.

Според дневниот ред на Уставниот суд, ќе се разгледуваат предмети што се однесуваат на измените на Законот за платите на судиите, како и измените на законите што ги уредуваат платите на јавните обвинители и членовите на Советот на јавните обвинители. Во иницијативата што ја поднеле судиите Ерол Абдулаи и Александра Палашевска се оспоруваат две законски интервенции – од 2024 година – и се тврди дека, и покрај претходни постапки и ставови на институциите, во меѓувреме настанале „нови околности“ што бараат повторно преиспитување.

Клучниот „нов елемент“ што го потенцираат подносителите е бранот граѓански тужби и судски одлуки поврзани со исплатата за јануари 2024 година. Во образложението се наведува пример на пресуда со која е одлучено да се исплати разлика во нето-износ од 15.115 денари, како и доплата на придонеси, при што се посочува дека одлуката ја потврдил и Апелациониот суд во Гостивар. Тезата што се провлекува низ аргументацијата е дека коефициентот со кој им се пресметувале платите бил „стекнато право“ во подолг период, па неговото намалување се толкува како правно и институционално нестабилна мерка.

Во втората иницијатива, поднесена од Здружението на јавните обвинители преку претседателот Елвин Вели, фокусот е ставен на намалувањето на коефициентите за обвинителите и за членовите на Советот на јавните обвинители. Според наводите што се пренесуваат и во официјалните материјали на судот, со оспорените закони коефициентите за обвинителите се намалуваат од распон 2,43–3,21 на 2,15–2,84, а за членовите на Советот од 3,21–3,47 на 2,84–3,07. Подносителот тврди дека тоа ја поткопува самостојноста на обвинителството, ја нарушува предвидливоста на месечните приходи и претставува директен удар врз личните примања.

Целиот спор, сепак, не може да се чита изолирано од контекстот во кој законодавецот интервенираше. Намалувањето на коефициентите во 2024 година дојде по силната јавна реакција на наглите растови на примањата на функционерите во 2023 година. Оттогаш наваму, политичката линија што доминира во јавната комуникација е дека зголемувања на платите во правосудството тешко се оправдуваат во услови на ниска доверба и критики за ефикасноста и отчетноста на системот.

Тука се судираат две логики што ретко се помируваат во македонската пракса. Од една страна, независноста на судството и обвинителството подразбира материјална сигурност што ги штити носителите на функциите од политички и други притисоци. Од друга страна, барањето за повисоки примања, особено кога се артикулира преку повторно одење пред Уставниот суд, кај дел од јавноста лесно се чита како институционален „обиколен пат“ за враќање на привилегии – без паралелна демонстрација на резултати, интегритет и реформи што би ја оправдале цената.

Дополнителната чувствителност е во можните финансиски последици. Самото повикување на пресуди за исплата на разлики покажува дека спорот веќе не е само политички или симболичен, туку и буџетски: ако слични тужби се множат и ако се отвори простор за поинаква уставна оценка, државата би можела да се соочи со каскадни побарувања, доплати и дополнителни трошоци.

Во среда, Уставниот суд ќе треба да пресече најмалку на првото прашање: дали има основ да поведе постапка и повторно суштински да ја отвори темата што веќе беше предмет на уставно разгледување во претходниот период, или ќе остане на ставот дека законодавецот има простор да интервенира во коефициентите без тоа автоматски да значи загрозување на независноста. Од таа одлука ќе зависи дали „битката за коефициентите“ ќе продолжи како судска сага – или ќе се врати таму каде што најмногу боли: во прашањето како се заслужува доверба, а не само повисока плата.